เหตุสงฺคหวณฺณนา

[10] โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน, ตํสมฺปยุตฺตวเสน จ สงฺคโห เหตุสงฺคโหฯ เหตโว นาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เหตุภาโว ปน เนสํ สมฺปยุตฺตานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนสงฺขาโต มูลภาโวฯ ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ, น อเหตุกา วิย ชลตเล เสวาลสทิสาฯ เอวญฺจ กตฺวา เอเต มูลสทิสตาย ‘‘มูลานี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ อปเร ปน ‘‘กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุภาโว’’ติ วทนฺติ, เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสาธโน อญฺโญ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยาฯ อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูหจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสลภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา, เอวํ สติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโตว กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ น สิยาฯ ยทิ จ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว น สิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนนฯ กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโสอโยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺโธฯ ยถาห – ‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ตฺยาทิ (อ. นิ. 1.67), อพฺยากตานํ ปน อพฺยากตภาโว นิรนุสยสนฺตานปฺปฏิพทฺโธ กมฺมปฺปฏิพทฺโธ อวิปากภาวปฺปฏิพทฺโธ จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[16] อิทานิ เหตูนํ ชาติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโภ โทโส จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

เหตุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กิจฺจสงฺคหวณฺณนา

[18] ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน, ตํกิจฺจวนฺตานญฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโหฯ ภวโต ภวสฺส ปฏิสนฺธานํ ปฏิสนฺธิกิจฺจํฯ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคภาโว ภวงฺคกิจฺจํฯ อาวชฺชนกิจฺจาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตวจนตฺถานุสาเรน ยถารหํ โยเชตพฺพานิฯ อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ, เอกกฺขตฺตุํ วา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจํฯ ตํตํชวนคฺคหิตารมฺมณสฺส อารมฺมณกรณํ ตทารมฺมณกิจฺจํฯ นิพฺพตฺตภวโต ปริคฬฺหนํ จุติกิจฺจํฯ

[19] อิมานิ ปน กิจฺจานิ ฐานวเสน ปากฏานิ โหนฺตีติ ตํ ทานิ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา ฐานํ ปฏิสนฺธิฐานํฯ กามํ ปฏิสนฺธิวินิมุตฺตํ ฐานํ นาม นตฺถิ, สุขคฺคหณตฺถํ ปน ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺตฺยาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ทสฺสนาทีนํ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ ฐานํ ปญฺจวิญฺญาณฐานํฯ อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนฐานาทีนํ สงฺคโหฯ

ตตฺถ จุติภวงฺคานํ อนฺตรา ปฏิสนฺธิฐานํฯ ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานํ, กทาจิ ชวนจุตีนํ, ตทารมฺมณจุตีนญฺจ อนฺตรา ภวงฺคฐานํฯ ภวงฺคปญฺจวิญฺญาณานํ, ภวงฺคชวนานญฺจ อนฺตรา อาวชฺชนฐานํฯ ปญฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนานมนฺตรา ปญฺจวิญฺญาณฐานํฯ ปญฺจวิญฺญาณสนฺตีรณานมนฺตรา สมฺปฏิจฺฉนฐานํฯ สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺฐพฺพนานมนฺตรา สนฺตีรณฐานํฯ สนฺตีรณชวนานํ, สนฺตีรณภวงฺคานญฺจ อนฺตรา โวฏฺฐพฺพนฐานํฯ โวฏฺฐพฺพนตทารมฺมณานํ, โวฏฺฐพฺพนภวงฺคานํ, โวฏฺฐพฺพนจุตีนํ, มโนทฺวาราวชฺชนตทารมฺมณานํ, มโนทฺวาราวชฺชนภวงฺคานํ, มโนทฺวาราวชฺชนจุตีนญฺจ อนฺตรา ชวนฐานํฯ ชวนภวงฺคานํ, ชวนจุตีนญฺจ อนฺตรา ตทารมฺมณฐานํฯ ชวนปฏิสนฺธีนํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตรา จุติฐานํ นามฯ

[20] ทฺเว อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิ สุขสนฺตีรณสฺส ปฏิสนฺธิวสปฺปวตฺติภาวาภาวโตติอธิปฺปาโยฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุเปกฺขาสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น เหตุปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 4.13.179) เอวมาคตสฺส อุเปกฺขาสหคตปทสฺส วิภงฺเค ‘‘อเหตุกํ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺฐา. 4.13.179) เอวํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิจฺจนโย อุทฺธโฏ, ปีติสหคตสุขสหคตปทวิภงฺเค ปน ‘‘อเหตุกํ ปีติสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจตโย ขนฺธา…เป.… ทฺเว ขนฺธาฯ

อเหตุกํ สุขสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา …เป.… เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺฐา. 4.13.144, 167) ปวตฺติวเสเนว อุทฺธโฏ, น ปน ‘‘อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ตฺยาทินา ปฏิสนฺธิวเสน, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ น ตสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ อตฺถิฯ ยตฺถ ปน ลพฺภมานสฺสปิ กสฺสจิ อวจนํ, ตตฺถ การณํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ

[25] มโนทฺวาราวชฺชนสฺส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ นตฺถิ ชวนกิจฺจํ ตสฺส อารมฺมณรสานุภวนาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยวชฺชิตานี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา)ฯ อิตรถา ‘‘ชวนํ หุตฺวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ กุสลากุสลผลกิริยจิตฺตานีติ เอกวีสติ โลกิยโลกุตฺตรกุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, อฏฺฐารส เตภูมกกิริยจิตฺตานิฯ เอกจิตฺตกฺขณิกมฺปิ หิ โลกุตฺตรมคฺคาทิกํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นาม, ยถา เอเกกโคจรวิสยมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สกลวิสยาวโพธนสามตฺถิยโยคโต น กทาจิ ตํนามํ วิชหตีติฯ

[27] เอวํ กิจฺจเภเทน วุตฺตาเนว ยถาสกํ ลพฺภมานกิจฺจคณนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ ปนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

[33] ปฏิสนฺธาทโย จิตฺตุปฺปาทา นามกิจฺจเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํ นามานํ, กิจฺจานญฺจ เภเทน, อถ วา ปฏิสนฺธาทโย นาม ตนฺนามกา จิตฺตุปฺปาทา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ เภเทน จุทฺทส, ฐานเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํเยว ฐานานํ เภเทน ทสธา ปกาสิตาติ โยชนาฯ เอกกิจฺจฐานทฺวิกิจฺจฐานติกิจฺจฐานจตุกิจฺจฐานปญฺจกิจฺจฐานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺฐสฏฺฐิ, ตถา ทฺเว จ นว จ อฏฺฐ จ ทฺเว จาติ นิทฺทิเสติ สมฺพนฺโธฯ

กิจฺจสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวารสงฺคหวณฺณนา

[35] ทฺวารานํ , ทฺวารปฺปวตฺตจิตฺตานญฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโหฯ อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารานิ วิยาติ ทฺวารานิฯ

[36] จกฺขุเมวาติ ปสาทจกฺขุเมวฯ

[37] อาวชฺชนาทีนํ มนานํ, มโนเยว วา ทฺวารนฺติ มโนทฺวารํฯ ภวงฺคนฺติ อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตี’’ติ;

[39] ตตฺถาติ เตสุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ จกฺขุทฺวาเร ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ ยถารหมุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจทฺวาราวชฺชนเมกํ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อุภยวิปากวเสน สตฺต, โวฏฺฐพฺพนเมกํ, กามาวจรชวนานิ จ กุสลากุสลนิราวชฺชนกิริยวเสน เอกูนติํส, ตทารมฺมณานิ จ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺเฐวาติ ฉจตฺตาลีสฯ ยถารหนฺติ อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ โยนิโสอโยนิโสมนสิการนิรนุสยสนฺตานาทีนํ อนุรูปวเสนฯ สพฺพถาปีติ อาวชฺชนาทิตทารมฺมณปริโยสาเนน สพฺเพนปิ ปกาเรน กามาวจราเนวาติ โยชนาฯ สพฺพถาปิ จตุปญฺญาส จิตฺตานีติ วา สมฺพนฺโธฯ สพฺพถาปิ ตํตํทฺวาริกวเสน ฐิตานิ อคฺคหิตคฺคหเณน จกฺขุทฺวาริเกสุ ฉจตฺตาลีสจิตฺเตสุ โสตวิญฺญาณาทีนํ จตุนฺนํ ยุคฬานํ ปกฺเขเปน จตุปญฺญาสปีตฺยตฺโถฯ

[41] จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปฺปวตฺตนโต, มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคฺคหณวเสน อปฺปวตฺติโต จ ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตานิ เอกูนวีสติ ทฺวารวิมุตฺตานิฯ