โสภนเจตสิกวณฺณนา

[6] สทฺทหตีติ สทฺธา, พุทฺธาทีสุ ปสาโท, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปสาทนลกฺขณา อุทกปฺปสาทกมณิ วิยฯ สรณํ สติ, อสมฺโมโส, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สารณลกฺขณาฯ หิรียติ กายทุจฺจริตาทีหิ ชิคุจฺฉตีติ หิรี, สา ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณาฯ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ตํ ปาปโต อุตฺตาสลกฺขณํฯ อตฺตคารววเสน ปาปโต ชิคุจฺฉนโต กุลวธู วิย หิรี, ปรคารววเสน ปาปโต อุตฺตาสนโต เวสิยา วิย โอตฺตปฺปํฯ โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ, โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคตาลกฺขโณ มุตฺตภิกฺขุ วิยฯ โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส, โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ อนุกูลมิตฺโต วิยฯ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา, สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนลกฺขณา สมปฺปวตฺตานํ อสฺสานํ อชฺฌุเปกฺขโก สารถิ วิยฯ

กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปฺปสฺสทฺธิฯ จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิฯ อุโภปิ เจตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณาฯ กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตาฯ ตถา จิตฺตลหุตาฯ ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณาฯ กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตาฯ ตถา จิตฺตมุทุตาฯ ตา กายจิตฺตถทฺธภาววูปสมลกฺขณาฯ กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว กมฺมญฺญตา, กายสฺส กมฺมญฺญตา กายกมฺมญฺญตาฯ ตถา จิตฺตกมฺมญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตอกมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณาฯ ปคุณสฺส ภาโว ปาคุญฺญํ, ตเทว ปาคุญฺญตา, กายสฺส ปาคุญฺญตา กายปาคุญฺญตาฯ ตถา จิตฺตปาคุญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตานํ เคลญฺญวูปสมลกฺขณาฯ กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตาฯ ตถา จิตฺตุชุกตาฯ ตา กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณาฯ ยถากฺกมํ ปเนตา กายจิตฺตานํ สารมฺภาทิกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานา, กาโยติ เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส คหณํฯ

ยสฺมา เจเต ทฺเว ทฺเว ธมฺมาว เอกโต หุตฺวา ยถาสกํ ปฏิปกฺขธมฺเม หนนฺติ, ตสฺมา อิเธว ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุฯ อปิจ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตสฺเสว ปสฺสทฺธาทิภาโว โหติ, กายปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกายสฺสปิ ตํสมุฏฺฐานปณีตรูปผรณวเสนาติ ตทตฺถสนฺทสฺสนตฺถญฺเจตฺถ ทุวิธตา วุตฺตาฯ โสภนานํ สพฺเพสมฺปิ สาธารณา นิยเมน เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ โสภนสาธารณาฯ

[7] สมฺมา วทนฺติ เอตายาติ สมฺมาวาจา, วจีทุจฺจริตวิรติฯ สา จตุพฺพิธา มุสาวาทา เวรมณิ, ปิสุณวาจา เวรมณิ, ผรุสวาจา เวรมณิ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติฯ กมฺมเมว กมฺมนฺโต สุตฺตนฺตวนนฺตาทโย วิยฯ สมฺมา ปวตฺโต กมฺมนฺโต สมฺมากมฺมนฺโต, กายทุจฺจริตวิรติฯ สา ติวิธา ปาณาติปาตา เวรมณิ, อทินฺนาทานา เวรมณิ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติฯ สมฺมา อาชีวนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาชีววิรติฯ โส ปน อาชีวเหตุกกายวจีทุจฺจริตโต วิรมณวเสน สตฺตวิโธ, กุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิรมณวเสน พหุวิโธ วาฯ ติวิธาปิ ปเนตา ปจฺเจกํ สมฺปตฺตสมาทานสมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา วิรติโย นาม ยถาวุตฺตทุจฺจริเตหิ วิรมณโตฯ

[8] กโรติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยเขทํ ชเนติ, กิรติ วา วิกฺขิปติ ปรทุกฺขํ, กิณาติ วา ตํ หิํสติ, กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสาริยตีติ กรุณา, สา ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณาฯ ตาย หิ ปรทุกฺขํ อปนียตุ วา, มา วา, ตทากาเรเนว สา ปวตฺตติฯ โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา, สา ปรสมฺปตฺติอนุโมทนลกฺขณา, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมาณา, ตา เอว อปฺปมญฺญาฯ นนุ จ ‘‘จตสฺโส อปฺปมญฺญา’’ติ วกฺขติ, กสฺมา ปเนตฺถ ทฺเวเยว วุตฺตาติ? อโทสตตฺรมชฺฌตฺตตาหิ เมตฺตุเปกฺขานํ คหิตตฺตาฯ

อโทโสเยว หิ สตฺเตสุ หิตชฺฌาสยวสปฺปวตฺโต เมตฺตา นามฯ ตตฺรมชฺฌตฺตตาเยว เตสุ ปฏิฆานุนยวูปสมปฺปวตฺตา อุเปกฺขา นามฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อพฺยาปาเทน เมตฺตา หิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ’’ติฯ (อภิธ. 70);

ปกาเรน ชานาติ อนิจฺจาทิวเสน อวพุชฺฌตีติ ปญฺญา, สา เอว ยถาสภาวาวโพธเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อถ สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ กิํ นานากรณนฺติ? สญฺญา ตาว นีลาทิวเสน สญฺชานนมตฺตํ กโรติ, ลกฺขณปฺปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติฯ วิญฺญาณํ ลกฺขณปฺปฏิเวธมฺปิ สาเธติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปญฺญา ปน ติวิธมฺปิ กโรติ, พาลคามิกเหรญฺญิกานํ กหาปณาวโพธนเมตฺถ นิทสฺสนนฺติฯ ญาณวิปฺปยุตฺตสญฺญาย เจตฺถ อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล วิญฺญาณํ อพฺโพหาริกํ, เสสกาเล พลวํฯ ญาณสมฺปยุตฺตา ปน อุโภปิ ตทนุคติกา โหนฺติฯ สพฺพถาปิ ปญฺจวีสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[9] ‘‘เตรสญฺญสมานา’’ตฺยาทิ ตีหิ ราสีหิ วุตฺตานํ สงฺคโหฯ

โสภนเจตสิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมฺปโยคนยวณฺณนา

[10] จิตฺเตน สห อวิยุตฺตา จิตฺตาวิยุตฺตา, เจตสิกาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท ฯ อญฺญตฺถ ปน สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ จิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ ‘‘อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ อุปฺปาโท, ธมฺมสมูโห, จิตฺตญฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโท’’ติ กตฺวาฯ สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคํ กตฺถจิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติฯ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค อิโต ปรํ ยถาโยคํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ

อญฺญสมานเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา

[13] สภาเวน อวิตกฺกตฺตา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ วชฺชิตานิ เอเตหิ, เตหิ วา เอตานิ วชฺชิตานีติ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตานิ, จตุจตฺตาลีส กามาวจรจิตฺตานิฯ เตสุ เจว เอกาทสสุ ปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ จ วิตกฺโก ชายติ เสสานํ ภาวนาพเลน อวิตกฺกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[14] เตสุ เจว ปญฺจปญฺญาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ, เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุ วิจาโร ชายติฯ

[15] ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณหิ, วิจิกิจฺฉาสหคเตน จาติ เอกาทสหิ วชฺชิเตสุ อฏฺฐสตฺตติจิตฺเตสุ อธิโมกฺโข ชายติฯ

[16] ปญฺจทฺวาราวชฺชเนน, ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณหิ, สมฺปฏิจฺฉนทฺวเยน, สนฺตีรณตฺตเยน จาติ โสฬสหิ วชฺชิเตสุ เตสตฺตติยา จิตฺเตสุ วีริยํ ชายติฯ

[17] โทมนสฺสสหคเตหิทฺวีหิ , อุเปกฺขาสหคเตหิ ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตหิ, กายวิญฺญาณทฺวเยน, เอกาทสหิ จตุตฺถชฺฌาเนหิ จาติ สตฺตติจิตฺเตหิ วชฺชิเตสุ เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติฯ