[37] อิตฺถํ ยถาวุตฺเตน ชาติเภทภินฺนจตุภูมิกจิตฺตเภทวเสน เอกูนนวุติปฺปเภทํ กตฺวา มานสํ จิตฺตํ วิจกฺขณา วิเสเสน อตฺถจกฺขณสภาวา ปณฺฑิตา วิภชนฺติฯ อถ วา เอกวีสสตํ เอกุตฺตรวีสาธิกํ สตํ วิภชนฺติฯ

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิตฺถารคณนวณฺณนา

[38] ฌานงฺควเสน ปฐมชฺฌานสทิสตฺตา ปฐมชฺฌานญฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตญฺเจติ ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ, หิ อญฺญตรวเสน ตํตํฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปฐมชฺฌานาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปญฺจธา วิภชนฺติฯ เตนาห ‘‘ฌานงฺคโยคเภเทนา’’ตฺยาทิ, ตตฺถ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภาวโตฯ ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํฯ ‘‘อโห วต เม ปฐมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปญฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อญฺญตรสทิโส จตุรงฺคาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นามฯ

ตตฺถ เยน ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปฐมชฺฌานาทีสุ ตํตํปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ

สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิญฺจิ ฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติฯ ยทา ปน ยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตทา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ทฺวีสุ อญฺญตรสทิโส โหติฯ สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุปรูปริฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติฯ อุปรูปริฌานโต ปน วุฏฺฐาย เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต หิ อุปรูปริฌานํ พลวตรนฺติฯ เวทนานิยโม ปน สพฺพตฺถาปิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนานิยเมน โหติฯ ตถา สุกฺขวิปสฺสกสฺส สกลชฺฌานงฺคนิยโมฯ ตสฺส หิ ปาทกชฺฌานาทีนํ อภาเวน เตสํ วเสน นิยมาภาวโต วิปสฺสนานิยเมน ปญฺจงฺคิโกว มคฺโค โหตีติฯ อปิจ สมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ วิปสฺสนานิยเมเนว ปญฺจงฺคิโกว โหตีติ อยเมตฺถ อฏฺฐกถาทิโต อุทฺธโฏ วินิจฺฉยสาโรฯ เถรวาททสฺสนาทิวสปฺปวตฺโต ปน ปปญฺโจ อฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถาปิ วิตฺถารนโย ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ คนฺถภีรุกชนานุคฺคหตฺถํ ปเนตฺถ สงฺเขปกถา อธิปฺเปตาฯ

[42] ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปฐมาทิปญฺจวิธฌานเภเทน คยฺหติ ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺตฺยาทินา วุจฺจติ , ตถา อนุตฺตรมฺปิ จิตฺตํ ‘‘ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺต’’นฺตฺยาทินา คยฺหติฯ อารุปฺปญฺจาปิ อุเปกฺเขกคฺคตาโยเคน องฺคสมตาย ปญฺจมชฺฌาเน คยฺหติ, ปญฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีตฺยตฺโถฯ

อถ วา รูปาวจรํ จิตฺตํ อนุตฺตรญฺจ ปฐมาทิฌานเภเท ‘‘ปฐมชฺฌานกุสลจิตฺตํ, ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺตฺยาทินา ยถา คยฺหติ, ตถา อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม ฌาเน คยฺหตีติ โยชนาฯ อาจริยสฺสาปิ หิ อยเมว โยชนา อธิปฺเปตาติ ทิสฺสติ นามรูปปริจฺเฉเท อุชุกเมว ตถา วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘รูปาวจรจิตฺตานิ, คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;

ปฐมาทิฌานเภเท, อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม’’ติฯ (นาม. ปริ. 24);

ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาวจรํ วิย อนุตฺตรมฺปิ ปฐมาทิฌานเภเท คยฺหติ, อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม คยฺหติ, ยสฺมา วา ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปญฺจธา กตฺวา อนุตฺตรํ จิตฺตํ จตฺตาลีสวิธนฺติ วุจฺจติ, รูปาวจรโลกุตฺตรานิ วิย จ ปฐมาทิฌานเภเท, ตถา อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม คยฺหติ, ตสฺมา ปฐมาทิกเมเกกํ ฌานํ โลกิยํ ติวิธํ, โลกุตฺตรํ อฏฺฐวิธนฺติ เอกาทสวิธํฯ อนฺเต ตุ ฌานํ เตวีสติวิธํ ติวิธรูปาวจรทฺวาทสวิธอรูปาวจรอฏฺฐโลกุตฺตรวเสนาตฺยตฺโถฯ

[43] ปาทกชฺฌานาทิวเสน คณนวุฑฺฒิ กุสลวิปาเกสฺเวว สมฺภวตีติ เตสเมว คณนํ เอกวีสสตคณนาย องฺคภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตติํสา’’ตฺยาทิฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

จิตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เจตสิกปริจฺเฉทวณฺณนา

สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา

[1] เอวํ ตาว จิตฺตํ ภูมิชาติสมฺปโยคสงฺขารฌานารมฺมณมคฺคเภเทน ยถารหํ วิภชิตฺวา อิทานิ เจตสิกวิภาคสฺส อนุปฺปตฺตตฺตา ปฐมํ ตาว จตุพฺพิธสมฺปโยคลกฺขณสนฺทสฺสนวเสน เจตสิกลกฺขณํ ฐเปตฺวา, ตทนนฺตรํ อญฺญสมานอกุสลโสภนวเสน ตีหิ ราสีหิ เจตสิกธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา, เตสํ โสฬสหากาเรหิ สมฺปโยคํ, เตตฺติํสวิเธน สงฺคหญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทนิโรธา จา’’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ จิตฺเตน สห เอกโต อุปฺปาโท จ นิโรโธ จ เยสํ เต เอกุปฺปาทนิโรธาฯ เอกํ อาลมฺพณญฺจ วตฺถุ จ เยสํ เต เอกาลมฺพณวตฺถุกาฯ เอวํ จตูหิ ลกฺขเณหิ เจโตยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวิปญฺญาส ลกฺขณา ธารณโต ธมฺมา นิยตโยคิโน, อนิยตโยคิโน จ เจตสิกา มตาฯ

ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา, ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธคฺคหณํฯ เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิญฺญตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นิวาเรตุํ, ตถา ‘‘เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํฯ เย เอวํ ติวิธลกฺขณา, เต นิยมโต เอกวตฺถุเยวาติทสฺสนตฺถํ เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ

สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ