[37] อิตฺถํ ยถาวุตฺเตน ชาติเภทภินฺนจตุภูมิกจิตฺตเภทวเสน เอกูนนวุติปฺปเภทํ กตฺวา มานสํ จิตฺตํ วิจกฺขณา วิเสเสน อตฺถจกฺขณสภาวา ปณฺฑิตา วิภชนฺติฯ อถ วา เอกวีสสตํ เอกุตฺตรวีสาธิกํ สตํ วิภชนฺติฯ

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิตฺถารคณนวณฺณนา

[38] ฌานงฺควเสน ปฐมชฺฌานสทิสตฺตา ปฐมชฺฌานญฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตญฺเจติ ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ, หิ อญฺญตรวเสน ตํตํฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปฐมชฺฌานาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปญฺจธา วิภชนฺติฯ เตนาห ‘‘ฌานงฺคโยคเภเทนา’’ตฺยาทิ, ตตฺถ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภาวโตฯ ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํฯ ‘‘อโห วต เม ปฐมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปญฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อญฺญตรสทิโส จตุรงฺคาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นามฯ

ตตฺถ เยน ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปฐมชฺฌานาทีสุ ตํตํปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ