ตํ ปน กิเลสสมุจฺเฉทกวเสเนว อุปลภิตพฺพโต เอกวารปฺปวตฺเตเนว จ เตน อสนิสมฺปาเตน วิย ตรุอาทีนํ สมูลวิทฺธํสนสฺส ตํตํกิเลสานํ อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติยา สาธิตตฺตา ปุน อุปฺปชฺชมาเนปิ กาตพฺพาภาวโต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถญฺจ ผลสมาปตฺติยา เอว นิพฺพานารมฺมณวเสน ปวตฺตนโต น กทาจิ เสกฺขานํ อเสกฺขานํ วา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา นตฺถิ สพฺพถาปิ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตนฺติฯ

โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา

[35] ‘‘ทฺวาทสากุสลาเนว’’นฺตฺยาทิ ยถาวุตฺตานํ จตุภูมิกจิตฺตานํ คณนสงฺคโหฯ

[36] เอวํ ชาติวเสน สงฺคหํ ทสฺเสตฺวา ปุน ภูมิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุปญฺญาสธา กาเม’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ กาเม ภเว จิตฺตานิ จตุปญฺญาสธา อีรเย, รูเป ภเว ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป ภเว ทฺวาทส อีรเย, อนุตฺตเร ปน นววิเธ ธมฺมสมุทาเย จิตฺตานิ อฏฺฐธา อีรเย, กเถยฺยาตฺยตฺโถฯ เอตฺถ จ กามตณฺหาทิวิสยภาเวน กามภวาทิปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ สกสกภูมิโต อญฺญตฺถ ปวตฺตมานานิปิ กามภวาทีสุ จิตฺตานีติ วุตฺตานิ, ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคโต ติรจฺฉานโยนิปริยาปนฺนตฺตา ติรจฺฉาเนสฺเวว สงฺคยฺหติฯ กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ ‘‘รุกฺเข สาขา’’ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานิฯ อถ วา ‘‘กาเม, รูเป’’ติ จ อุตฺตรปทโลปนิทฺเทโสฯ อรูเป ภวานิ อารุปฺปานิฯ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตรํ จิตฺตนฺติ อนุตฺตรานีติ อุปโยคพหุวจนวเสน กาเม กามาวจรานิ จิตฺตานิ จตุปญฺญาสธา อีรเย, รูเป รูปาวจรานิ จิตฺตานิ ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป อารุปฺปานิ จิตฺตานิ ทฺวาทส อีรเยฯ อนุตฺตเร โลกุตฺตรานิ จิตฺตานิ อฏฺฐธา อีรเยติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

[37] อิตฺถํ ยถาวุตฺเตน ชาติเภทภินฺนจตุภูมิกจิตฺตเภทวเสน เอกูนนวุติปฺปเภทํ กตฺวา มานสํ จิตฺตํ วิจกฺขณา วิเสเสน อตฺถจกฺขณสภาวา ปณฺฑิตา วิภชนฺติฯ อถ วา เอกวีสสตํ เอกุตฺตรวีสาธิกํ สตํ วิภชนฺติฯ

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิตฺถารคณนวณฺณนา

[38] ฌานงฺควเสน ปฐมชฺฌานสทิสตฺตา ปฐมชฺฌานญฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตญฺเจติ ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ, หิ อญฺญตรวเสน ตํตํฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปฐมชฺฌานาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปญฺจธา วิภชนฺติฯ เตนาห ‘‘ฌานงฺคโยคเภเทนา’’ตฺยาทิ, ตตฺถ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภาวโตฯ ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํฯ ‘‘อโห วต เม ปฐมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปญฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อญฺญตรสทิโส จตุรงฺคาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นามฯ

ตตฺถ เยน ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปฐมชฺฌานาทีสุ ตํตํปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ