วุจฺจเต –

[619]

กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;

ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ

[620]

กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;

น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตาฯ

[621]

อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;

โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโนฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาคนิทฺเทโส

[622]

วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํฯ

[623]

ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;

รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิฯ

[624]

ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;

จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติฯ

[625]

ปถวีธาตุ อาโป จ,

เตโช วาโย ตเถว จ;

จตฺตาโรเม มหาภูตา,

มหาภูเตน เทสิตาฯ

[626]

มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วญฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สญฺญิตาฯ

[627]

จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;

สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํฯ

[628]

วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิญฺญตฺติโย ทุเว;

อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จฯ

[629]

อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;

อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติฯ

[630]

มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมุญฺจิตฺวา ปวตฺติโต;

อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโสฯ

[631]

ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;

เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนาฯ

[632]

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;

ลกฺขณาทีสุ ญาเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิฯ

[633]

สามญฺญํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;

กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโตฯ

[634]

ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐานนโยปิ วา;

อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺฐานสญฺญิตํฯ

ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺฐานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาฯ อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถฯ

[635]

ตตฺถ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปญฺญามํสปฺปเภทโต;

ตตฺถ ปญฺญามยํ จกฺขุ, โหติ ปญฺจวิธํ ปนฯ

[636]

พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, ญาณทิพฺเพหิ นามโต;

ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถฯ

[637]

อาสยานุสเย ญาณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;

พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ, มุนินา โลกจกฺขุนาฯ

[638]

เหฏฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สญฺญิตํ;

เญยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, ญาณํ สพฺพญฺญุตา ปนฯ

[639]

ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ ญาณจกฺขุ ตํ;

อภิญฺญาจิตฺตชา ปญฺญา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติฯ

[640]

มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;

สสมฺภารญฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺฐิตํฯ

[641]

อกฺขิกูปฏฺฐินา เหฏฺฐา, อุทฺธญฺจ ภมุกฏฺฐินา;

อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโตฯ

[642]

พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;

นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติฯ

[643]

สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;

ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํฯ

[644]

จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;

อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํฯ

[645]

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

ภาวสมฺภวสณฺฐานํ,

ชีวิตานิ ตเถว จฯ

[646]

กายจกฺขุปสาทาติ ,

สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;

ตถา วิตฺถารโต เจตํ,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโยฯ

[647]

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

สณฺฐานสมฺภโว ตถา;

ทเสเต จตุสมุฏฺฐานา,

จตฺตาลีส ภวนฺติ เตฯ

[648]

จกฺขุ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;

จตฺตาลีสญฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิฯ

[649]

อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;

อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํฯ

[650]

โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;

จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโวฯ

[651]

อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปญฺจจกฺขุนา;

ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโนฯ

[652]

เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;

กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเฐ ทิฏฺฐมณฺฑเลฯ

[653]

สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;

กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปนฯ

[654]

อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;

วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํฯ

[655]

จกฺขุวิญฺญาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารญฺจ สาธยํ;

อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺฐติฯ

วุตฺตํ เหตํ –

[656]

‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติฯ

[657]

โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เญยฺโย วิภาวินา;

วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ

สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิญฺญาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโยฯ ยาวตา ปน อิมสฺมิํ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา , รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานาฯ

ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ

เกจิ ปนาหุ –

[658]

เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;

อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกาฯ

[659]

เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;

สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิญฺจิปิฯ

[660]

วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;

สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโตฯ

[661]

ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;

ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํฯ

[662]

เญยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;

น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตาฯ

[663]

เอวเมเตสุ จกฺขุญฺจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;

เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํฯ

รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, จตุมหาภูตปทฏฺฐานํฯ ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ ฯ

สทฺโทติ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –

[664]

กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโต;

ยญฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยาฯ

[665]

อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;

ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํฯ

[666]

น จ ตํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, มโนวิญฺเญยฺยเมว ตํ;

อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหนฺติ วา น วาฯ

[667]

เอเสว จ นโย เญยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;

อิทํ ปฐมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํฯ

[668]

สมุฏฺฐาตีติ วิญฺเญยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;

ปวตฺเตปิ สมุฏฺฐาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติฯ

[669]

มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;

มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํฯ

[670]

ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;

ทุพฺพเลเนว ปุญฺเญน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเตฯ

[671]

อุภโตพฺยญฺชนสฺสาปิ , เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;

เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยญฺชนสฺส ตุฯ

[672]

น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยญฺชนการณํ;

ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํฯ

อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ชีวิตนฺติ –

[673]

ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;

อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเทฯ

ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิฯ สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานนฺติฯ

วตฺถูติ หทยวตฺถุฯ

[674]

ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิญฺญาณธาตุโย;

วตฺตนฺติ ปญฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติฯ

มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสญฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ

อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโรฯ โอชฏฺฐมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ

[675]

ยาย โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;

อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติฯ

[676]

อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคิํ หรติ กมฺมชํ;

เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปนฯ

[677]

โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;

หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโตฯ

ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนติ เวทิตพฺโพฯ

กายวิญฺญตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติฯ สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ วิญฺญตฺติฯ ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิญฺญตฺติ กายวิญฺญตฺติฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา สยญฺจ ตถา วิญฺเญยฺยตฺตา กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ กายวิญฺญตฺติฯ

[678]

ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;

รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตาฯ

[679]

กายวิญฺญตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;

ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปุญฺญาปุญฺญวสา ปนฯ

[680]

กายกมฺมนฺติ นิทฺทิฏฺฐา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;

สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเตฯ

[681]

ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;

เหฏฺฐาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺฐิตํฯ

[682]

สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺฐิตา;

จาเลติ สหชํ รูปํ, วิญฺญตฺติสหิตาตฺตนาฯ

วจีวิญฺญตฺตินิทฺเทเส ปน –

[683]

ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;

โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยาฯ

[684]

วจีวิญฺญตฺติ วิญฺเญยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;

วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺฐา, สาว สกฺยกุลินฺทุนาฯ

[685]

สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนํ;

ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติฯ

[686]

สา วิญฺญาปนโต เจว, อยํ วิญฺเญยฺยโตปิ จ;

วิญฺญตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเยฯ

[687]

น วิญฺญตฺติทฺวยํ อฏฺฐ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;

จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติฯ

ตตฺถ กายวิญฺญตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานาฯ ตถา วจีวิญฺญตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุปทฏฺฐานาฯ

[688]

น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;

โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติฯ

โส รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐาโน, อสมฺผุฏฺฐภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐาโนฯ

รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –

[689]

เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;

ติสฺโส รูปวิการาติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

[690]

เอตาสํ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;

อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํฯ

[691]

กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;

อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํฯ

ตตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺฐานา, ลหุรูปปทฏฺฐานาฯ

อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานาฯ

สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมญฺญตา, อกมฺมญฺญตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมญฺญตารูปปทฏฺฐานาฯ เอตา ปน ติสฺโสปิ น อญฺญมญฺญํ วิชหนฺติฯ

อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –

[692]

รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;

อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติฯ

[693]

อตฺถโต อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;

วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วาฯ

ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺฐาโนฯ

ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานาฯ

ชรานิทฺเทเส ชีรณํ ชราฯ

[694]

ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;

ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏาฯ

รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺฐานาฯ

ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาติฯ

เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิฯ

[695]

ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;

อฏฺฐวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิฯ

[696]

อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;

สโมธานํ สมุฏฺฐานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จฯ

[697]

โจทนํ ปริหารญฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;

สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณฯ

ตตฺถ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป.… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺฐวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อญฺญํ รูปํ นาม นตฺถิฯ เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณญฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺฐาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ

[698]

อรูเปปิ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาฐโต;

นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิญฺญุนาฯ

อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธิํ เอกูนติํส, สมฺภวรูเปน สทฺธิํ ติํส, ชาติรูเปน สทฺธิํ เอกติํส, โรครูเปน สทฺธิํ ทฺวตฺติํส รูปานี’’ติ วทนฺติฯ เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อญฺญํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺฐวีสติวิธาเนว รูปานีติฯ

เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติฯ

สมุฏฺฐานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺฐานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติฯ

[699]

กมฺมํ อุตุ จ จิตฺตญฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;

เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนญฺญโตฯ

[700]

ตสฺมา เอกสมุฏฺฐานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;

อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, วิญฺญตฺติทฺวยเมว จฯ

[701]

อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;

จิตฺตชํเยว วิญฺญตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินาฯ

[702]

จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺฐิโต;

อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํฯ

[703]

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

สนฺตตฺยุปจยากาสา,

เอกาทส จตุพฺภวาฯ

[704]

เอกาทเสกโต ชาตา,

ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;

จตุเชกาทสกฺขาตา,

ทฺเว น เกนจิ ชายเรฯ

[705]

กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;

อุตุนา ทสปญฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปนฯ

[706]

ฉสฏฺฐิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺฐานวิภาคโต;

อฏฺฐสฏฺฐิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เตฯ

[707]

ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺฐิตา;

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิฯ

[708]

เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;

ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํฯ

[709]

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;

สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิฯ

[710]

วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;

ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุฯ

[711]

น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เญยฺยา วิภาวินา;

ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตาฯ

[712]

ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํฯ

[713]

ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํฯ

[714]

เอวํ อิทํ ทฺวยญฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;

น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิฯ

[715]

กสฺมา หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;

อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติฯ

[716]

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํ;

ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํฯ

[717]

ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;

อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโตฯ

[718]

‘‘อนิจฺจํ สงฺขตญฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;

วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มญฺญสิ เจ ตุวํฯ

[719]

เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;

อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถาฯ

[720]

อนิจฺจํ สงฺขตญฺจาติ, วุตฺตํ วิญฺญตฺติโย วิย;

ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถาฯ

[721]

นตฺถีติ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;

โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโตฯ

[722]

ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;

ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํฯ

[723]

ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;

ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํฯ

นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺฐารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นามฯ เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นามฯ

[724]

อฏฺฐารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;

ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตาฯ

[725]

เตสเมว จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;

กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตาฯ

เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพฯ

โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –

[726]

อิตฺถิภาโว ปุมตฺตญฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;

ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺฐานาติ วณฺณิตาฯ

[727]

เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;

จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติฯ

[728]

อญฺญํ ปน จ อญฺญสฺมิํ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;

ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํฯ

[729]

อญฺญมญฺญาวินิพฺโภควเสน ตุ ปวตฺติโต;

เตสํ ฐานนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยญฺญุนาฯ

[730]

ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;

อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํฯ

[731]

ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;

ธชานํ ปญฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตาฯ

[732]

ตสฺมา หิ ปน ธมฺมานํ, อญฺญมญฺญํ วิมิสฺสตา;

น โหเตวาติ วิญฺเญยฺยา, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพฯ

นยเมกวิธาทิกนฺติ –

[733]

โลกิกตฺตา นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;

สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโตฯ

[734]

อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;

สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธาฯ

[735]

จกฺขุอายตนาทีนิ, ปญฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;

เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติฯ

[736]

จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺฐ ตุ;

เสสญฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํฯ

[737]

จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺฐพฺพเมว จ;

ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํฯ

[738]

เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;

กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมญฺญถาฯ

เอวญฺจ ทุวิธํ โหติฯ

ปุน สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํฯ ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺฐินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทญฺญปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จฯ เอวํ ติวิธํ โหติฯ

ปุน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน จ, ทฺวารญฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารญฺจ, เนว ทฺวารญฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารญฺเจวินฺทฺริยญฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยญฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารญฺจ, เนว ทฺวารญฺจ เนวินฺทฺริยญฺจาติ เอวํ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยญฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยญฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนตฺตยํ, วิญฺญาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปญฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปญฺจฯ จกฺขายตนาทิปญฺจกํ ทฺวารญฺเจว วตฺถุ จ, วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จฯ ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิฯ อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารญฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารญฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารญฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปญฺจวิธํฯ

ตตฺถ –

[739]

อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, วิญฺญตฺติทฺวยเมว จ;

เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติฯ

[740]

สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;

เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํฯ

[741]

ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;

จกฺขาทิปญฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จฯ

[742]

วิญฺญตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;

หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปนฯ

อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารญฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติฯ เอวํ ปญฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิญฺเญยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิญฺเญยฺยวเสน ฉพฺพิธํฯ

ตตฺถ อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิญฺญตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นามฯ ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิญฺเญยฺยํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน วิญฺเญยฺยํ รูปายตนํ…เป.… กายวิญฺเญยฺยํ นาม โผฏฺฐพฺพายตนํ, มโนวิญฺเญยฺยํ นาม เสสา ปญฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติฯ เอวํ ฉพฺพิธํ โหติฯ

ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิญฺเญยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺเญยฺยํ มโนธาตุวิญฺเญยฺยํ มโนวิญฺญาณธาตุวิญฺเญยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติฯ

ตตฺถ จกฺขาทิปญฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธิํ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมวฯ เอวํ สตฺตวิธํ โหติฯ

ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺฐวิธํฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปญฺจ กายวิญฺญตฺติวจีวิญฺญตฺติทฺวาเรหิ สทฺธิํ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺฐวิธํ โหติฯ

ปุน อฏฺฐินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํฯ

ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํฯ

ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํฯ

ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[743]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;

อุปฺปตฺติํ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ

[744]

ภุมฺมวชฺเชสุ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;

โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเสฯ

[745]

เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;

จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินาฯ

[746]

คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ติํส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโนฯ

[747]

อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานญฺจ วีสติ;

ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุฯ

[748]

คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;

เอเสว จ นโย เญยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิฯ

[749]

ชีวิเตน ยทา สทฺธิํ, ชาเต สุทฺธกมฏฺฐกํ;

ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํฯ

[750]

ชีวิตนวกํ กายปสาเทเนกโต สิยา;

ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํฯ

[751]

เอเสว จ นโย เญยฺโย, สทฺธิํ ภาเวน วตฺถุนา;

จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิญฺญุนาฯ

[752]

โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;

กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติฯ

[753]

จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;

ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปนฯ

[754]

พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;

ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จฯ

[755]

จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;

จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิฯ

[756]

ชีวิตนวเกเนว , อสญฺญุปฺปตฺติ ทีปิตา;

ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเกฯ

[757]

วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ติํสาวกํสโต;

อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโตฯ

[758]

ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;

รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินาฯ

[759]

สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;

อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโตฯ

[760]

ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;

พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปญฺจ รูปา น วิชฺชเรฯ

[761]

จตุสนฺตติ กามสฺมิํ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;

ทฺวิสนฺตติ อสญฺเญสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติฯ

[762]

รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;

ปฐมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโยฯ

[763]

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตญฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเรฯ

[764]

ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ติํส รูปานิ ชายเร;

ตเถว ฐิติภงฺเคสุ, ติํส ติํเสว ชายเรฯ

[765]

สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สญฺญิโต;

อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโลฯ

[766]

โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;

ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเยฯ

[767]

คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,

โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;

หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,

สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม

ทสโม ปริจฺเฉโทฯ

11. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทโส

[768]

รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺฐํ , นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;

ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโมฯ

[769]

ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;

ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํฯ