ฉนฺทํ ตุ เชฏฺฐกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;
จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมิํ, ฉนฺทาธิปติ นามโสฯ
[558]
เอเสว จ นโย เญยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;
อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโฐ, เชฏฺฐฏฺเฐนุปการโกฯ
[559]
สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โสฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม
อฏฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ
9. นวโม ปริจฺเฉโท
ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส
[560]
พาตฺติํส ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;
เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ
[561]
ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยา;
ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ
[562]
ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปญฺจกํ;
วิญฺญาณฏฺฐิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตาฯ
[563]
กาเม ปุญฺญาภิสงฺขาร-สญฺญิตา อฏฺฐ เจตนา;
นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปนฯ
[564]
นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;
ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ
[565]
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิญฺญาณธาตุยา ;
วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํฯ
[566]
ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;
ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํฯ
[567]
อฏฺฐนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ
[568]
โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;
โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ
[569]
รูเป ปุญฺญาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;
ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํฯ
[570]
โหนฺติมาปุญฺญสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;
วิญฺญาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํฯ
[571]
ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;
สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ
[572]
กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ
[573]
วิญฺญาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ
[574]
โส จ กามภเวนิฏฺฐ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;
อนิฏฺฐรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเรฯ
[575]
ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร , อรูปาวจรภูมิยํ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ
[576]
เอวํ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เญยฺยา วิภาวินาฯ
[577]
เอเสว จ นโย เญยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;
อาทิโต ปน ปฏฺฐาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ
[578]
อวิเสเสน ปุญฺญาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;
ทตฺวาน ปฏิสนฺธิํ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โสฯ
[579]
ตถา จตูสุ วิญฺเญยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;
พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จฯ
[580]
ตถา นานตฺตกายาทิ-วิญฺญาณานํ ฐิตีสุปิ;
ตถา วุตฺตปฺปการสฺมิํ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธฯ
[581]
เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;
เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธาฯ
[582]
กาเม อปุญฺญสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;
ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิญฺญาณฏฺฐิติยาปิ จฯ
[583]
สตฺตาวาเส ปเนกสฺมิํ,
อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;
สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,
ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ
[584]
ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;
เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จฯ
[585]
ตีสุ จิตฺตฏฺฐิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโยฯ
[586]
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนว ภวาทิสุ;
วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาฯ
[587]
น รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;
สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยาฯ
[588]
นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;
ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติฯ
[589]
สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;
อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปนฯ
[590]
ภวนฺตรมุเปตีติ, สมญฺญาย ปวุจฺจติ;
น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติฯ
[591]
ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;
ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํฯ
[592]
อตีตสฺมิํ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;
หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปนฯ
[593]
สุสฺสมาเน สรีรสฺมิํ, นฏฺเฐ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;
หทยวตฺถุมตฺตสฺมิํ, ฐิเต กายปฺปสาทิเกฯ
[594]
วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมิํ ขเณปิ จ;
ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปุญฺญํ วาปุญฺญเมว วาฯ
[595]
กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;
เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิญฺญาณํ ลทฺธปจฺจยํฯ
[596]
อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;
ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปนฯ
[597]
น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;
โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํฯ
[598]
มาติกาติกฺกโมเวตํ , ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;
อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํฯ
[599]
ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;
ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุฯ
[600]
ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;
กมฺมาทิญฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํฯ
[601]
เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;
อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเวฯ
[602]
ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;
ยถา อาคนฺตฺวา อญฺญตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกาฯ
[603]
เอวเมว จ วิญฺญาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตาฯ
[604]
สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;
ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิฯ
[605]
อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;
ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โสฯ
[606]
ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;
น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ
[607]
นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;
เย อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวาฯ
[608]
เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;
ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิฯ
[609]
อญฺญสฺส อญฺญโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;
ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จฯ
เอตฺถาห –
[610]
สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต;
พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโกฯ
[611]
เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;
อญฺญสฺสาติปิ วา เนว, อญฺญโต วา น โหติ ตํฯ
[612]
พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;
พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินาฯ
[613]
ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปฐมํ ลทฺธปจฺจโย;
มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปนฯ
[614]
น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;
ปาปุณนฺติ ผลฏฺฐานํ, เอวํ เญยฺยมิทมฺปิ จฯ
[615]
พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;
ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมิํ ผลทายินาฯ
[616]
เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;
ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํฯ
[617]
วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;
ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนาฯ
[618]
อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;
ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยาฯ
วุจฺจเต –
[619]
กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;
ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ
[620]
กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;
น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตาฯ
[621]
อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;
โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโนฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม
นวโม ปริจฺเฉโทฯ
10. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาคนิทฺเทโส
[622]
วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;
ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํฯ
[623]
ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;
รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิฯ
[624]
ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;
จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติฯ
[625]
ปถวีธาตุ อาโป จ,
เตโช วาโย ตเถว จ;
จตฺตาโรเม มหาภูตา,
มหาภูเตน เทสิตาฯ
[626]
มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;
วญฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สญฺญิตาฯ
[627]