อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส
[291]
เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโวฯ
[292]
รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺฐพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทาฯ
[293]
ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺฐิโต;
สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสญฺญิโตฯ
[294]
ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโฐ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;
สวิญฺญาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺฐิโตฯ
[295]
อวิญฺญาณกสทฺโท โย,
โส โหตูตุสมุฏฺฐิโต;
ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,
สทฺทารมฺมณตํ คโตฯ
[296]
ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;
อยํ จตุสมุฏฺฐาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโตฯ
[297]
รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;
โสว จตุสมุฏฺฐาโน, รสารมฺมณนามโกฯ
[298]
ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;
โผฏฺฐพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ มตํฯ
[299]
สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ, หิตฺวา รูปาทิปญฺจกํ;
ลกฺขณานิ จ ปญฺญตฺติ-ธมฺมารมฺมณสญฺญิตํฯ
[300]
ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;
ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํฯ
[301]
ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา , อาปาถํ น วชนฺติ เย;
เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิรฯ
[302]
เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อญฺญมญฺญสฺส โคจรํ;
เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํฯ
[303]
ตญฺจ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;
รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปนฯ
[304]
ทิพฺพจกฺขาทิญาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;
อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติฯ
[305]
ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;
เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเวฯ
[306]
สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;
ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํฯ
[307]
สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;
ปญฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํฯ
[308]
อิฏฺฐาทิเภทา ปญฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;
วิญฺญาณานํ ทฺวิปญฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยาฯ
[309]
รูปาทิปญฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;
เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโรฯ
[310]
นารูปํ น จ ปญฺญตฺติํ, นาตีตํ น จนาคตํ;
อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโรฯ
[311]
เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;
จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิญฺจิ อรูปิสุฯ
[312]
มหาปากานมฏฺฐนฺนํ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจราฯ
[313]
รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;
ปญฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกาฯ
[314]
ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํฯ
[315]
นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนญฺญโต;
อฏฺฐานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโรฯ
[316]
จตฺตาโร ญาณหีนา จ, กามาวจรปุญฺญโต;
กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จฯ
[317]
ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;
ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เตฯ
[318]
จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, ปุญฺญโต กฺริยโตปิ จ;
ตถาภิญฺญาทฺวยญฺเจว, กฺริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ จฯ
[319]
เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;
ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเมฯ
[320]
ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;
นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิญฺเญยฺยานิ วิภาวินาฯ
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํฯ
[321]
ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยาฯ
[322]
วิญฺญาณานํ ทฺวิปญฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;
ปญฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจราฯ
[323]
อฏฺฐ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;
หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสาฯ
[324]
สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;
กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสาฯ
[325]
อภิญฺญามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;
สนฺตปญฺญตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเมฯ
[326]
เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;
นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินาฯ
[327]
กามโต จ กฺริยา ปญฺจ, รูปโต ปญฺจมี กฺริยา;
จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิญฺจิ อโคจรํฯ
[328]
นิพฺพานญฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปญฺจารูปเมว จ;
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วทฯ
[329]
จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา,
ปุญฺญโต กฺริยโต ตถา;
อภิญฺญาหทยา ทฺเวปิ,
กฺริยา โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จฯ
[330]
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;
นิพฺพานญฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปญฺจารูปเมว จฯ
[331]
จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ
[332]
สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ
[333]
จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จ;
กฺริยาภิญฺญา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ
[334]
จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา-ภิญฺญาจิตฺตญฺจ ปุญฺญโต;
นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ
[335]
กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;
ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํฯ
[336]
ปุถุชฺชโน น ชานาติ,
โสตาปนฺนสฺส มานสํ;
โสตาปนฺโน น ชานาติ,
สกทาคามิสฺส มานสํฯ
[337]
สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;
อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํฯ
[338]
เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;
อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺฐิมสฺส จ มานสํฯ
[339]
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,
โหติ อารมฺมณํ ปน;
ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ
[340]
กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;
อภิญฺญามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ
[341]
กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;
เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยาฯ
[342]
รูปาวจรปุญฺญานิ, กามปากํ ตโต วินา;
ปญฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิฯ
[343]
อารุปฺปกุสลญฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;
เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิฯ
[344]
อรูปาวจรปากานํ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;
อิเมสํ อฏฺฐราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[345]
อปริยาปนฺนปุญฺญมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;
รูปโต ปญฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ
[346]
จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;
ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปนฯ
[347]
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;
กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํฯ
[348]
วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ
[349]
กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนญฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[350]
วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ
[351]
อปุญฺญสฺสาติ ปญฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;
อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโตฯ
[352]
อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ
[353]
กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ
[354]
กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[355]
ยํ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;
ปญฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ
[356]
กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป, เตสํ ปญฺจนฺนเมว จ;
อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโรฯ
[357]
รูปํ จตุสมุฏฺฐานํ, รูปารมฺมณสญฺญิตํ;
กามาวจรปุญฺญสฺส, ตเถว กุสลสฺส จฯ
[358]
อภิญฺญาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[359]
นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;
กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จฯ
[360]
อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[361]
นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปญฺญตฺตารมฺมณํ ปน;
เตภูมกสฺส ปุญฺญสฺส, ตเถวากุสลสฺส จฯ
[362]
รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;
นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[363]
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;
ปญฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตาฯ
[364]
อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโมฯ
[365]
ปญฺจาภิญฺญา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;
จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจราฯ
[366]
ปฐมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเวฯ
[367]
ปฐมารุปฺปปาโกยํ , ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิฯ
[368]
ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
น ปุญฺญสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ
[369]
ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เญยฺยํ วิภาวินาฯ
[370]
ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;
กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยาฯ
[371]
ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปฐมารุปฺปมานสํ;
อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินาฯ
[372]
กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;
กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปนฯ
[373]
ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;
เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยาฯ
[374]
ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,
เย เย ชายนฺติ โคจรํ;
โส โส เตสญฺจ เตสญฺจ,
โหตารมฺมณปจฺจโยฯ
[375]
โย ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตวฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม
ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ
7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท