คนฺถารมฺภกถา
[1]
นมสฺสิตฺวา ติโลกคฺคํ, เญยฺยสาครปารคุํ;
ภวาภาวกรํ ธมฺมํ, คณญฺจ คุณสาครํฯ
[2]
นิสฺสาย ปุพฺพาจริยมตํ อตฺถาวิโรธินํ;
วกฺขามิ สจฺจสงฺเขปํ, หิตํ การกโยคินํฯ
1. ปฐโม ปริจฺเฉโท
รูปสงฺเขโป
[3]
สจฺจานิ ปรมตฺถญฺจ, สมฺมุติญฺจาติ ทฺเว ตหิํ;
ถทฺธภาวาทินา เญยฺยํ, สจฺจํ ตํ ปรมตฺถกํฯ
[4]
สนฺนิเวสวิเสสาทิเญยฺยํ สมฺมุติ ตํ ทฺวยํ;
ภาวสงฺเกตสิทฺธีนํ, ตถตฺตา สจฺจมีริตํฯ
[5]
ปรมตฺโถ สนิพฺพานปญฺจกฺขนฺเธตฺถ ราสิโต;
ขนฺธตฺโถ จ สมาเสตฺวา, วุตฺโตตีตาทิเภทนํฯ
[6]
เวทนาทีสุเปกสฺมิํ, ขนฺธสทฺโท ตุ รุฬฺหิยา;
สมุทฺทาเทกเทเส ตุ, สมุทฺทาทิรโว ยถาฯ
[7]
ตตฺถ สีตาทิรุปฺปตฺตา, รูปํ ภฺวาปานลานิลํ;
ภูตํ กถินทวตาปจนีรณภาวกํฯ
[8]
จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย ปภา รโว;
คนฺโธ รโสชา อิตฺถี จ, ปุมา วตฺถุ จ ชีวิตํฯ
[9]
ขํ ชาติ ชรตา ภงฺโค, รูปสฺส ลหุตา ตถา;
มุทุกมฺมญฺญตา กายวจีวิญฺญตฺติ ภูติกํฯ
[10]
จกฺขาที ทฏฺฐุกามาทิเหตุกมฺมชภูติกา;
ปสาทา รูปสทฺทาที, จกฺขุญาณาทิโคจราฯ
[11]
โอชา หิ ยาปนา อิตฺถิปุมลิงฺคาทิเหตุกํ;
ภาวทฺวยํ ตุ กายํว, พฺยาปิ โน สหวุตฺติกํฯ
[12]
นิสฺสยํ วตฺถุ ธาตูนํ, ทฺวินฺนํ กมฺมชปาลนํ;
ชีวิตํ อุปฺปลาทีนํ, อุทกํว ฐิติกฺขเณฯ
[13]
ขํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ชาติอาทิตฺตยํ ปน;
รูปนิพฺพตฺติ ปาโก จ, เภโท เจว ยถากฺกมํฯ
[14]
ลหุตาทิตฺตยํ ตํ หิ, รูปานํ กมโต สิยา;
อทนฺธถทฺธตา จาปิ, กายกมฺมานุกูลตาฯ
[15]
อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชสฺสานิลสฺส หิ;
วิกาโร กายวิญฺญตฺติ, รูปตฺถมฺภาทิการณํฯ
[16]
วจีเภทกจิตฺเตน, ภูตภูมิวิการตา;
วจีวิญฺญตฺตุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺเสว การณํฯ
[17]
รูปมพฺยากตํ สพฺพํ, วิปฺปยุตฺตมเหตุกํ;
อนาลมฺพํ ปริตฺตาทิ, อิติ เอกวิธํ นเยฯ
[18]
อชฺฌตฺติกานิ จกฺขาที, ปญฺเจเตว ปสาทกา;
วตฺถุนา วตฺถุ ตาเนว, ทฺวารา วิญฺญตฺติภี สหฯ
[19]
เสสํ พาวีสติ เจกวีส วีสติ พาหิรํ;
อปฺปสาทมวตฺถุํ จ, อทฺวารญฺจ ยถากฺกมํฯ
[20]
ปสาทา ปญฺจ ภาวายุ, อินฺทฺริยนินฺทฺริเยตรํ;
วินาปํ อาทิโต ยาว, รสา ถูลํ น เจตรํฯ
[21]
อฏฺฐกํ อวินิพฺโภคํ, วณฺณคนฺธรโสชกํ;
ภูตํ ตํ ตุ วินิพฺโภคมิตรนฺติ วินิทฺทิเสฯ
[22]
อฏฺฐารสาทิโต รูปา, นิปฺผนฺนํ ตุ น เจตรํ;
โผฏฺฐพฺพมาปวชฺชํ ตุ, ภูตํ กาเม น เจตรํฯ
[23]
เสกฺขสปฺปฏิฆาเสกฺขปฏิฆํ ทฺวยวชฺชิตํ;
วณฺณํ ตทิตรํ ถูลํ, สุขุมญฺเจติ ตํ ติธาฯ
[24]
กมฺมชากมฺมชํเนวกมฺมากมฺมชโต ติธา;
จิตฺโตชอุตุชาทีนํ, วเสนาปิ ติธา ตถาฯ
[25]
ทิฏฺฐํ สุตํ มุตญฺจาปิ, วิญฺญาตํ วต เจตสา;
เอกเมกญฺจ ปญฺจาปิ, วีสติ จ กมา สิยุํฯ
[26]
หทยํ วตฺถุ วิญฺญตฺติ, ทฺวารํ จกฺขาทิปญฺจกํ;
วตฺถุ ทฺวารญฺจ เสสานิ, วตฺถุ ทฺวารญฺจ โน สิยาฯ
[27]
นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ ขํ, ปริจฺเฉโทถ ลกฺขณํ;
ชาติอาทิตฺตยํ รูปํ, วิกาโร ลหุตาทิกํฯ
[28]
ยถา สงฺขตธมฺมานํ, ลกฺขณํ สงฺขตํ ตถา;
ปริจฺเฉทาทิกํ รูปํ, ตชฺชาติมนติกฺกมาฯ
[29]
กมฺมจิตฺตานลาหารปจฺจยานํ วเสนิธ;
เญยฺยา ปวตฺติ รูปสฺส, ปิณฺฑานญฺจ วสา กถํฯ
[30]
กมฺมชํ เสนฺทฺริยํ วตฺถุ, วิญฺญตฺติ จิตฺตชา รโว;
จิตฺตคฺคิโช ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตานลนฺนชํฯ
[31]
อฏฺฐกํ ชาติ จากาโส, จตุชา ชรตา ขยํ;
กุโตจิ เนว ชาตํ ตปฺปากเภทํ หิ ตํ ทฺวยํฯ
[32]
ชาติยาปิ น ชาตตฺตํ, กุโตจิฏฺฐกถานยา;
ลกฺขณาภาวโต ตสฺสา, สติ ตสฺมิํ น นิฏฺฐิติฯ
[33]
กมฺมจิตฺตานลนฺเนหิ, ปิณฺฑา นว จ สตฺต จ;
จตฺตาโร ทฺเว จ วิญฺเญยฺยา, สชีเว ทฺเว อชีวเกฯ
[34]
อฏฺฐกํ ชีวิเตนายุนวกํ ภาววตฺถุนา;
จกฺขาที ปญฺจ ทสกา, กลาปา นว กมฺมชาฯ
[35]
สุทฺธฏฺฐวิญฺญตฺติยุตฺตนวโกปิ จ ทสโก;
สุทฺธสทฺเทน นวโก, ลหุตาทิทเสกโกฯ
[36]
วิญฺญตฺติลหุตาทีหิ, ปุน ทฺวาทส เตรส;
จิตฺตชา อิติ วิญฺเญยฺยา, กลาปา สตฺต วา ฉ วาฯ
[37]
สุทฺธฏฺฐํ สทฺทนวกํ, ลหุตาทิทเสกกํ;
สทฺเทนลหุตาทีหิ, จตุโรตุชกณฺณิกาฯ
[38]
สุทฺธฏฺฐลหุตาทีหิ, อนฺนชา ทฺเวติเม นว;
สตฺต จตฺตาริ ทฺเว เจติ, กลาปา วีสตี ทฺวิภิฯ
[39]
ตยฏฺฐกา จ จตฺตาโร, นวกา ทสกา นว;
ตโย ทฺเวโก จ เอเกน, ทส ทฺวีหิ จ ตีหิ จฯ
[40]
จตุนฺนมฺปิ จ ธาตูนํ, อธิกํสวเสนิธ;
รูปเภโทถ วิญฺเญยฺโย, กมฺมจิตฺตานลนฺนโชฯ
[41]
เกสาทิมตฺถลุงฺคนฺตา, ปถวํสาติ วีสติ;
ปิตฺตาทิมุตฺตกนฺตา เต, ชลํสา ทฺวาทสีริตาฯ
[42]
เยน สนฺตปฺปนํ เยน, ชีรณํ ทหนํ ตถา;
เยนสิตาทิปาโกติ, จตุรํสานลาธิกาฯ
[43]
อุทฺธาโธคมกุจฺฉิฏฺฐา, โกฏฺฐาเสยฺยงฺคสาริ จ;
อสฺสาโสติ จ วิญฺเญยฺยา, ฉฬํสา วายุนิสฺสิตาฯ
[44]
ปุพฺพมุตฺตกรีสญฺจุทริยํ จตุโรตุชา;
กมฺมา ปาจคฺคิ จิตฺตมฺหา-สฺสาโสติ ฉปิ เอกชาฯ
[45]
เสทสิงฺฆานิกสฺสุ จ, เขโฬ จิตฺโตตุสมฺภวา;
ทฺวิชา ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา, เสสา เอว จตุพฺภวาฯ
[46]
เอกเชสฺวาทิจตูสุ, อุตุชา จตุรฏฺฐกา;
ชีวีตนวโก ปาเจสฺสาเส จิตฺตภวฏฺฐโกฯ
[47]
ทฺวิเชสุ มนเตเชหิ, ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ปนฏฺฐกา;
เสสเตชานิลํเสสุ, เอเกกมฺหิ ตโย ตโยฯ
[48]
อฏฺฐโกชมนคฺคีหิ, โหนฺติ อฏฺฐสุ กมฺมโต;
อฏฺฐายุนวกา เอวํ, อิเม อฏฺฐ จตุพฺภวาฯ
[49]
จตุวีเสสุ เสเสสุ, จตุเชสุฏฺฐกา ตโย;
เอเกกมฺหิ จ วิญฺเญยฺยา, ปิณฺฑา จิตฺตานลนฺนชาฯ
[50]
กมฺมชา กายภาววฺหา, ทสกาปิ สิยุํ ตหิํ;
จตุวีเสสุ อํเสสุ, เอเกกมฺหิ ทุเว ทุเวฯ
[51]
ปญฺจาปิ จกฺขุโสตาที, ปเทสทสกา ปุน;
นวกา สทฺทสงฺขาตา, ทฺเวติจฺเจวํ กลาปโตฯ
[52]
เตปญฺญาส ทเสกญฺจ, นวุตฺตรสตานิ จ;
ทสกา นวกา เจว, อฏฺฐกา จ สิยุํ กมาฯ
[53]
เสกปญฺจสตํ กาเย, สหสฺสํ ตํ ปวตฺตติ;
ปริปุณฺณินฺทฺริเย รูปํ, นิปฺผนฺนํ ธาตุเภทโตฯ
[54]
จิตฺตุปฺปาเท สิยุํ รูป-เหตู กมฺมาทโย ปน;
ฐิติ น ปาเฐ จิตฺตสฺส, น ภงฺเค รูปสมฺภโวฯ
[55]
‘‘อญฺญถตฺตํ ฐิตสฺสา’’ติ, วุตฺตตฺตาว ฐิติกฺขณํ;
อตฺถีติ เจ ปพนฺเธน, ฐิติ ตตฺถ ปวุจฺจติฯ
[56]
อถ วา ติกฺขเณ กมฺมํ, จิตฺตมตฺตุทยกฺขเณ;
อุตุโอชาตฺตโน ฐาเน, รูปเหตู ภวนฺติ หิฯ
[57]
เสยฺยสฺสาทิกฺขเณ กาย-
ภาววตฺถุวสา ตโย;
ทสกา โหนฺติภาวิสฺส,
วินา ภาวํ ทุเว สิยุํฯ
[58]
ตโต ปรญฺจ กมฺมคฺคิจิตฺตชา เต จ ปิณฺฑิกา;
อฏฺฐกา จ ทุเว ปุพฺเพ, วุตฺตวุตฺตกฺขเณ วเทฯ
[59]
กาเลนาหารชํ โหติ, จกฺขาทิทสกานิ จ;
จตุปจฺจยโต รูปํ, สมฺปิณฺเฑวํ ปวตฺตติฯ
[60]
ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิญฺญตฺติลกฺขณํ;
สนฺตตามรณา รูปํ, ชราทิผลมาวหํฯ
[61]
ภงฺคา สตฺตรสุปฺปาเท, ชายเต กมฺมชํ น ตํ;
ตทุทฺธํ ชายเต ตสฺมา, ตกฺขยา มรณํ ภเวฯ
[62]
อายุกมฺมุภเยสํ วา, ขเยน มรณํ ภเว;
อุปกฺกเมน วา เกสญฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนาฯ
[63]
โอปปาติกภาวิสฺส, ทสกา สตฺต กมฺมชา;
กาเม อาโท ภวนฺตคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเตฯ
[64]
อาทิกปฺปนรานญฺจ, อปาเย อนฺธกสฺส จ;
พธิรสฺสาปิ อาโท ฉ, ปุพฺเพเวตรชา สิยุํฯ
[65]
ตตฺเถวนฺธพธิรสฺส, ปญฺจ โหนฺติ อภาวิโน;
ยุตฺติยา อิธ วิญฺเญยฺยา, ปญฺจ วา จตุโรปิ วาฯ
[66]
จกฺขาทิตฺตยหีนสฺส, จตุโรว ภวนฺติติ;
วุตฺตํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิชานตาฯ
[67]
รูเป ชีวิตฉกฺกญฺจ, จกฺขาทิสตฺตกตฺตยํ;
ปญฺจ ฉ อุตุจิตฺเตหิ, ปญฺจ ฉาสญฺญินํ ภเวฯ
[68]
ปญฺจธาตฺวาทินิยมา, ปาเฐ คนฺธรโสชนํ;
นุปฺปตฺติ ตตฺถ ภูตานํ, อโผฏฺฐพฺพปวตฺตินํฯ
[69]
ถทฺธุณฺหีรณภาโวว, นตฺถิ ธาตฺวาทิกิจฺจโต;
อญฺญํ คนฺธาทีนํ เตสํ, ตกฺกิจฺเจโนปลทฺธิโตฯ
[70]
รูเป สปฺปฏิฆตฺตาทิ, ตตฺถ รุปฺปนตา วิย;
ฆฏฺฏนญฺจ รวุปฺปาทสฺสญฺญตฺถสฺเสว เหตุตาฯ
[71]
อิจฺฉิตพฺพมิเมกนฺตเมวํ ปาฐาวิโรธโต;
อถ วา เตหิ วิญฺเญยฺยํ, ทสกํ นวกฏฺฐกํฯ
[72]
สพฺพํ กามภเว รูปํ, รูเป เอกูนวีสติ;
อสญฺญีนํ ทส คนฺธรโสชาหิ จ พฺรหฺมุนํฯ
อิติ สจฺจสงฺเขเป รูปสงฺเขโป นาม
ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ
2. ทุติโย ปริจฺเฉโท
ขนฺธตฺตยสงฺเขโป
[73]
เวทนานุภโว เตธา, สุขทุกฺขมุเปกฺขยา;
อิฏฺฐานิฏฺฐานุภวนมชฺฌานุภวลกฺขณาฯ
[74]
กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุโขเปกฺขา จ เวทนา;
เอกํ มานสเมเวติ, ปญฺจธินฺทฺริยเภทโตฯ
[75]
ยถา ตถา วา สญฺญาณํ, สญฺญา สตินิพนฺธนํ;
ฉธา ฉทฺวารสมฺภูตผสฺสชานํ วเสน สาฯ
[76]
สงฺขารา เจตนา ผสฺโส,
มนกฺการายุ สณฺฐิติ;
ตกฺโก จาโร จ วายาโม,
ปีติ ฉนฺโทธิโมกฺขโกฯ
[77]
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, จาโค เมตฺตา มติ ปุน;
มชฺฌตฺตตา จ ปสฺสทฺธี, กายจิตฺตวสา ทุเวฯ
[78]
ลหุตา มุทุกมฺมญฺญปาคุญฺญมุชุตา ตถา;
ทยา มุทา มิจฺฉาวาจา, กมฺมนฺตาชีวสํวโรฯ
[79]
โลโภ โทโส จ โมโห จ, ทิฏฺฐิ อุทฺธจฺจเมว จ;
อหิรีกํ อโนตฺตปฺปํ, วิจิกิจฺฉิตเมว จฯ
[80]