เมนู

คนฺถารมฺภกถา

[1]

นมสฺสิตฺวา ติโลกคฺคํ, เญยฺยสาครปารคุํ;

ภวาภาวกรํ ธมฺมํ, คณญฺจ คุณสาครํฯ

[2]

นิสฺสาย ปุพฺพาจริยมตํ อตฺถาวิโรธินํ;

วกฺขามิ สจฺจสงฺเขปํ, หิตํ การกโยคินํฯ

1. ปฐโม ปริจฺเฉโท

รูปสงฺเขโป

[3]

สจฺจานิ ปรมตฺถญฺจ, สมฺมุติญฺจาติ ทฺเว ตหิํ;

ถทฺธภาวาทินา เญยฺยํ, สจฺจํ ตํ ปรมตฺถกํ

[4]

สนฺนิเวสวิเสสาทิเญยฺยํ สมฺมุติ ตํ ทฺวยํ;

ภาวสงฺเกตสิทฺธีนํ, ตถตฺตา สจฺจมีริตํฯ

[5]

ปรมตฺโถ สนิพฺพานปญฺจกฺขนฺเธตฺถ ราสิโต;

ขนฺธตฺโถ จ สมาเสตฺวา, วุตฺโตตีตาทิเภทนํฯ

[6]

เวทนาทีสุเปกสฺมิํ, ขนฺธสทฺโท ตุ รุฬฺหิยา;

สมุทฺทาเทกเทเส ตุ, สมุทฺทาทิรโว ยถาฯ

[7]

ตตฺถ สีตาทิรุปฺปตฺตา, รูปํ ภฺวาปานลานิลํ;

ภูตํ กถินทวตาปจนีรณภาวกํฯ

[8]

จกฺขุ โสตญฺจ ฆานญฺจ, ชิวฺหา กาโย ปภา รโว;

คนฺโธ รโสชา อิตฺถี จ, ปุมา วตฺถุ จ ชีวิตํฯ

[9]

ขํ ชาติ ชรตา ภงฺโค, รูปสฺส ลหุตา ตถา;

มุทุกมฺมญฺญตา กายวจีวิญฺญตฺติ ภูติกํ

[10]

จกฺขาที ทฏฺฐุกามาทิเหตุกมฺมชภูติกา;

ปสาทา รูปสทฺทาที, จกฺขุญาณาทิโคจราฯ

[11]

โอชา หิ ยาปนา อิตฺถิปุมลิงฺคาทิเหตุกํ;

ภาวทฺวยํ ตุ กายํว, พฺยาปิ โน สหวุตฺติกํฯ

[12]

นิสฺสยํ วตฺถุ ธาตูนํ, ทฺวินฺนํ กมฺมชปาลนํ;

ชีวิตํ อุปฺปลาทีนํ, อุทกํว ฐิติกฺขเณฯ

[13]

ขํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ชาติอาทิตฺตยํ ปน;

รูปนิพฺพตฺติ ปาโก จ, เภโท เจว ยถากฺกมํฯ

[14]

ลหุตาทิตฺตยํ ตํ หิ, รูปานํ กมโต สิยา;

อทนฺธถทฺธตา จาปิ, กายกมฺมานุกูลตาฯ

[15]

อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชสฺสานิลสฺส หิ;

วิกาโร กายวิญฺญตฺติ, รูปตฺถมฺภาทิการณํฯ

[16]

วจีเภทกจิตฺเตน, ภูตภูมิวิการตา;

วจีวิญฺญตฺตุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺเสว การณํฯ

[17]

รูปมพฺยากตํ สพฺพํ, วิปฺปยุตฺตมเหตุกํ;

อนาลมฺพํ ปริตฺตาทิ, อิติ เอกวิธํ นเยฯ

[18]

อชฺฌตฺติกานิ จกฺขาที, ปญฺเจเตว ปสาทกา;

วตฺถุนา วตฺถุ ตาเนว, ทฺวารา วิญฺญตฺติภี สหฯ

[19]

เสสํ พาวีสติ เจกวีส วีสติ พาหิรํ;

อปฺปสาทมวตฺถุํ จ, อทฺวารญฺจ ยถากฺกมํฯ

[20]

ปสาทา ปญฺจ ภาวายุ, อินฺทฺริยนินฺทฺริเยตรํ;

วินาปํ อาทิโต ยาว, รสา ถูลํ น เจตรํฯ

[21]

อฏฺฐกํ อวินิพฺโภคํ, วณฺณคนฺธรโสชกํ;

ภูตํ ตํ ตุ วินิพฺโภคมิตรนฺติ วินิทฺทิเสฯ

[22]

อฏฺฐารสาทิโต รูปา, นิปฺผนฺนํ ตุ น เจตรํ;

โผฏฺฐพฺพมาปวชฺชํ ตุ, ภูตํ กาเม น เจตรํฯ

[23]

เสกฺขสปฺปฏิฆาเสกฺขปฏิฆํ ทฺวยวชฺชิตํ;

วณฺณํ ตทิตรํ ถูลํ, สุขุมญฺเจติ ตํ ติธา

[24]

กมฺมชากมฺมชํเนวกมฺมากมฺมชโต ติธา;

จิตฺโตชอุตุชาทีนํ, วเสนาปิ ติธา ตถาฯ

[25]

ทิฏฺฐํ สุตํ มุตญฺจาปิ, วิญฺญาตํ วต เจตสา;

เอกเมกญฺจ ปญฺจาปิ, วีสติ จ กมา สิยุํฯ

[26]

หทยํ วตฺถุ วิญฺญตฺติ, ทฺวารํ จกฺขาทิปญฺจกํ;

วตฺถุ ทฺวารญฺจ เสสานิ, วตฺถุ ทฺวารญฺจ โน สิยาฯ

[27]

นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ ขํ, ปริจฺเฉโทถ ลกฺขณํ;

ชาติอาทิตฺตยํ รูปํ, วิกาโร ลหุตาทิกํฯ

[28]

ยถา สงฺขตธมฺมานํ, ลกฺขณํ สงฺขตํ ตถา;

ปริจฺเฉทาทิกํ รูปํ, ตชฺชาติมนติกฺกมาฯ

[29]

กมฺมจิตฺตานลาหารปจฺจยานํ วเสนิธ;

เญยฺยา ปวตฺติ รูปสฺส, ปิณฺฑานญฺจ วสา กถํฯ

[30]

กมฺมชํ เสนฺทฺริยํ วตฺถุ, วิญฺญตฺติ จิตฺตชา รโว;

จิตฺตคฺคิโช ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตานลนฺนชํ

[31]

อฏฺฐกํ ชาติ จากาโส, จตุชา ชรตา ขยํ;

กุโตจิ เนว ชาตํ ตปฺปากเภทํ หิ ตํ ทฺวยํฯ

[32]

ชาติยาปิ น ชาตตฺตํ, กุโตจิฏฺฐกถานยา;

ลกฺขณาภาวโต ตสฺสา, สติ ตสฺมิํ น นิฏฺฐิติฯ

[33]

กมฺมจิตฺตานลนฺเนหิ, ปิณฺฑา นว จ สตฺต จ;

จตฺตาโร ทฺเว จ วิญฺเญยฺยา, สชีเว ทฺเว อชีวเกฯ

[34]

อฏฺฐกํ ชีวิเตนายุนวกํ ภาววตฺถุนา;

จกฺขาที ปญฺจ ทสกา, กลาปา นว กมฺมชา

[35]

สุทฺธฏฺฐวิญฺญตฺติยุตฺตนวโกปิ จ ทสโก;

สุทฺธสทฺเทน นวโก, ลหุตาทิทเสกโกฯ

[36]

วิญฺญตฺติลหุตาทีหิ, ปุน ทฺวาทส เตรส;

จิตฺตชา อิติ วิญฺเญยฺยา, กลาปา สตฺต วา ฉ วา

[37]

สุทฺธฏฺฐํ สทฺทนวกํ, ลหุตาทิทเสกกํ;

สทฺเทนลหุตาทีหิ, จตุโรตุชกณฺณิกา

[38]

สุทฺธฏฺฐลหุตาทีหิ, อนฺนชา ทฺเวติเม นว;

สตฺต จตฺตาริ ทฺเว เจติ, กลาปา วีสตี ทฺวิภิ

[39]

ตยฏฺฐกา จ จตฺตาโร, นวกา ทสกา นว;

ตโย ทฺเวโก จ เอเกน, ทส ทฺวีหิ จ ตีหิ จฯ

[40]

จตุนฺนมฺปิ จ ธาตูนํ, อธิกํสวเสนิธ;

รูปเภโทถ วิญฺเญยฺโย, กมฺมจิตฺตานลนฺนโชฯ

[41]

เกสาทิมตฺถลุงฺคนฺตา, ปถวํสาติ วีสติ;

ปิตฺตาทิมุตฺตกนฺตา เต, ชลํสา ทฺวาทสีริตาฯ

[42]

เยน สนฺตปฺปนํ เยน, ชีรณํ ทหนํ ตถา;

เยนสิตาทิปาโกติ, จตุรํสานลาธิกาฯ

[43]

อุทฺธาโธคมกุจฺฉิฏฺฐา, โกฏฺฐาเสยฺยงฺคสาริ จ;

อสฺสาโสติ จ วิญฺเญยฺยา, ฉฬํสา วายุนิสฺสิตาฯ

[44]

ปุพฺพมุตฺตกรีสญฺจุทริยํ จตุโรตุชา;

กมฺมา ปาจคฺคิ จิตฺตมฺหา-สฺสาโสติ ฉปิ เอกชาฯ

[45]

เสทสิงฺฆานิกสฺสุ จ, เขโฬ จิตฺโตตุสมฺภวา;

ทฺวิชา ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา, เสสา เอว จตุพฺภวาฯ

[46]

เอกเชสฺวาทิจตูสุ, อุตุชา จตุรฏฺฐกา;

ชีวีตนวโก ปาเจสฺสาเส จิตฺตภวฏฺฐโกฯ

[47]

ทฺวิเชสุ มนเตเชหิ, ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ปนฏฺฐกา;

เสสเตชานิลํเสสุ, เอเกกมฺหิ ตโย ตโยฯ

[48]

อฏฺฐโกชมนคฺคีหิ, โหนฺติ อฏฺฐสุ กมฺมโต;

อฏฺฐายุนวกา เอวํ, อิเม อฏฺฐ จตุพฺภวาฯ

[49]

จตุวีเสสุ เสเสสุ, จตุเชสุฏฺฐกา ตโย;

เอเกกมฺหิ จ วิญฺเญยฺยา, ปิณฺฑา จิตฺตานลนฺนชาฯ

[50]

กมฺมชา กายภาววฺหา, ทสกาปิ สิยุํ ตหิํ;

จตุวีเสสุ อํเสสุ, เอเกกมฺหิ ทุเว ทุเวฯ

[51]

ปญฺจาปิ จกฺขุโสตาที, ปเทสทสกา ปุน;

นวกา สทฺทสงฺขาตา, ทฺเวติจฺเจวํ กลาปโตฯ

[52]

เตปญฺญาส ทเสกญฺจ, นวุตฺตรสตานิ จ;

ทสกา นวกา เจว, อฏฺฐกา จ สิยุํ กมาฯ

[53]

เสกปญฺจสตํ กาเย, สหสฺสํ ตํ ปวตฺตติ;

ปริปุณฺณินฺทฺริเย รูปํ, นิปฺผนฺนํ ธาตุเภทโตฯ

[54]

จิตฺตุปฺปาเท สิยุํ รูป-เหตู กมฺมาทโย ปน;

ฐิติ น ปาเฐ จิตฺตสฺส, น ภงฺเค รูปสมฺภโวฯ

[55]

‘‘อญฺญถตฺตํ ฐิตสฺสา’’ติ, วุตฺตตฺตาว ฐิติกฺขณํ;

อตฺถีติ เจ ปพนฺเธน, ฐิติ ตตฺถ ปวุจฺจติฯ

[56]

อถ วา ติกฺขเณ กมฺมํ, จิตฺตมตฺตุทยกฺขเณ;

อุตุโอชาตฺตโน ฐาเน, รูปเหตู ภวนฺติ หิฯ

[57]

เสยฺยสฺสาทิกฺขเณ กาย-

ภาววตฺถุวสา ตโย;

ทสกา โหนฺติภาวิสฺส,

วินา ภาวํ ทุเว สิยุํฯ

[58]

ตโต ปรญฺจ กมฺมคฺคิจิตฺตชา เต จ ปิณฺฑิกา;

อฏฺฐกา จ ทุเว ปุพฺเพ, วุตฺตวุตฺตกฺขเณ วเทฯ

[59]

กาเลนาหารชํ โหติ, จกฺขาทิทสกานิ จ;

จตุปจฺจยโต รูปํ, สมฺปิณฺเฑวํ ปวตฺตติฯ

[60]

ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิญฺญตฺติลกฺขณํ;

สนฺตตามรณา รูปํ, ชราทิผลมาวหํฯ

[61]

ภงฺคา สตฺตรสุปฺปาเท, ชายเต กมฺมชํ น ตํ;

ตทุทฺธํ ชายเต ตสฺมา, ตกฺขยา มรณํ ภเวฯ

[62]

อายุกมฺมุภเยสํ วา, ขเยน มรณํ ภเว;

อุปกฺกเมน วา เกสญฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนาฯ

[63]

โอปปาติกภาวิสฺส, ทสกา สตฺต กมฺมชา;

กาเม อาโท ภวนฺตคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเตฯ

[64]

อาทิกปฺปนรานญฺจ, อปาเย อนฺธกสฺส จ;

พธิรสฺสาปิ อาโท ฉ, ปุพฺเพเวตรชา สิยุํฯ

[65]

ตตฺเถวนฺธพธิรสฺส, ปญฺจ โหนฺติ อภาวิโน;

ยุตฺติยา อิธ วิญฺเญยฺยา, ปญฺจ วา จตุโรปิ วาฯ

[66]

จกฺขาทิตฺตยหีนสฺส, จตุโรว ภวนฺติติ;

วุตฺตํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิชานตาฯ

[67]

รูเป ชีวิตฉกฺกญฺจ, จกฺขาทิสตฺตกตฺตยํ;

ปญฺจ ฉ อุตุจิตฺเตหิ, ปญฺจ ฉาสญฺญินํ ภเวฯ

[68]

ปญฺจธาตฺวาทินิยมา, ปาเฐ คนฺธรโสชนํ;

นุปฺปตฺติ ตตฺถ ภูตานํ, อโผฏฺฐพฺพปวตฺตินํฯ

[69]

ถทฺธุณฺหีรณภาโวว, นตฺถิ ธาตฺวาทิกิจฺจโต;

อญฺญํ คนฺธาทีนํ เตสํ, ตกฺกิจฺเจโนปลทฺธิโตฯ

[70]

รูเป สปฺปฏิฆตฺตาทิ, ตตฺถ รุปฺปนตา วิย;

ฆฏฺฏนญฺจ รวุปฺปาทสฺสญฺญตฺถสฺเสว เหตุตาฯ

[71]

อิจฺฉิตพฺพมิเมกนฺตเมวํ ปาฐาวิโรธโต;

อถ วา เตหิ วิญฺเญยฺยํ, ทสกํ นวกฏฺฐกํฯ

[72]

สพฺพํ กามภเว รูปํ, รูเป เอกูนวีสติ;

อสญฺญีนํ ทส คนฺธรโสชาหิ จ พฺรหฺมุนํฯ

อิติ สจฺจสงฺเขเป รูปสงฺเขโป นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

ขนฺธตฺตยสงฺเขโป

[73]

เวทนานุภโว เตธา, สุขทุกฺขมุเปกฺขยา;

อิฏฺฐานิฏฺฐานุภวนมชฺฌานุภวลกฺขณาฯ

[74]

กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุโขเปกฺขา จ เวทนา;

เอกํ มานสเมเวติ, ปญฺจธินฺทฺริยเภทโตฯ

[75]

ยถา ตถา วา สญฺญาณํ, สญฺญา สตินิพนฺธนํ;

ฉธา ฉทฺวารสมฺภูตผสฺสชานํ วเสน สาฯ

[76]

สงฺขารา เจตนา ผสฺโส,

มนกฺการายุ สณฺฐิติ;

ตกฺโก จาโร จ วายาโม,

ปีติ ฉนฺโทธิโมกฺขโกฯ

[77]

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, จาโค เมตฺตา มติ ปุน;

มชฺฌตฺตตา จ ปสฺสทฺธี, กายจิตฺตวสา ทุเวฯ

[78]

ลหุตา มุทุกมฺมญฺญปาคุญฺญมุชุตา ตถา;

ทยา มุทา มิจฺฉาวาจา, กมฺมนฺตาชีวสํวโรฯ

[79]

โลโภ โทโส จ โมโห จ, ทิฏฺฐิ อุทฺธจฺจเมว จ;

อหิรีกํ อโนตฺตปฺปํ, วิจิกิจฺฉิตเมว จฯ

[80]