อเหตุเก ปนฏฺฐาถ, ทเสกทฺวิตยาธิกา;

ทสปญฺจ ทฺวิเกกาติ, ภวนฺเตกูนวีสติฯ

[532]

ลพฺภมานานุสาเรน, ธมฺมานํ ปน สงฺคโห;

สกฺกา วุตฺตนเยเนว, วิญฺญาตุํ ปน วิญฺญุนาติฯ

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสงฺคหกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ

โสฬสโม ปริจฺเฉโท

16. จิตฺตุปฺปาทกถา

[533]

จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมานํ, อิติ ญตฺวา วินิจฺฉยํ;

จิตฺตุปฺปาทานเมวาถ, ญาตพฺโพ เภทสงฺคโหฯ

[534]

เวทนาหารโต เจว, เหตาธิปติโต ตถา;

ฌานินฺทฺริยมคฺคพลา, เยวาปนปถาทิโตฯ

[535]

ตตฺถ สุขา จ ทุกฺขา จ, อทุกฺขมสุขาติ จ;

ติสฺโส จ เวทนา วุตฺตา, สมฺโภคตฺถวิเสสโตฯ

[536]

สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ, โทมนสฺสมถาปรํ;

อุเปกฺขินฺทฺริยมิจฺเจวํ, ปญฺจินฺทฺริยวิภาคโตฯ

[537]

กายวิญฺญาณยุคเฬ, สุขทุกฺขา หิ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ นฯ

[538]

อญฺญตฺถ ปน สพฺพตฺถ, สุขา ทุกฺขา จ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ จฯ

[539]

อทุกฺขิ อสุโขเปกฺขา, มชฺฌตฺตาติ จ เวทนา;

ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสุ, ตทญฺเญสุ ปกาสิตาฯ

[540]

สุขทุกฺขินฺทฺริยยุตฺตํ, กายวิญฺญาณกทฺวยํ;

โทมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตํ, ปฏิฆทฺวยมานสํฯ

[541]

อฏฺฐารส ปริตฺตานิ, จตุกฺกชฺฌานมาทิโต;

โสมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตา, ทฺวาสฏฺฐิวิธ มานสาฯ

[542]

ทฺวตฺติํส จ ปริตฺตานิ, เตวีส ฌานปญฺจมา;

โหนฺติเปกฺขินฺทฺริยยุตฺตา, ปญฺจปญฺญาส มานสาฯ

[543]

สุขยุตฺตา ตุ เตสฏฺฐิ, ทุกฺขยุตฺตา ตโย ตหิํ;

อทุกฺขมสุขยุตฺตา, ปญฺจปญฺญาสุเปกฺขกาฯ

[544]

โอชฏฺฐมกรูปญฺจ, เวทนํ สนฺธิมานสํ;

นามรูปญฺจ กมโต, อาหรนฺตีติ เทสิตาฯ

[545]

อาหารา กพฬีกาโร, ผสฺโส สญฺเจตนา ตถา;

วิญฺญาณญฺเจติ จตฺตาโร, อุปตฺถมฺภา จ สมฺภวาฯ

[546]

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ,

อาหารารูปิโน ตโย;

กพฬีกาโร อาหาโร,

กาเม กายานุปาลโกฯ

[547]

อโลโภ จ อโทโส จ,

อโมโห จ ตถาปโร;

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เหตู ธมฺมา ฉ เทสิตาฯ

[548]

กุสลากุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตาติ จ;

นวทฺวาทสธา ตตฺถ, วิปากกฺริยเภทโตฯ

[549]

ทส ปญฺจาธิกา โหนฺติ, ภูมิเภทา ตโต ตหิํ;

ปุญฺญปากกฺริยาเภทา, ตาลีส จตุนูนกาฯ

[550]

สนฺตีรณมโนธาตุ-ปญฺจวิญฺญาณมานเส;

โวฏฺฐพฺพเน จ หสิเต, เหตุ นาม น วิชฺชติฯ

[551]

โลภมูเลสุ โลโภ จ,

โมโห จ ปฏิฆทฺวเย;

โทโส โมโห จ ลพฺภนฺติ,

โมโห เอโกว โมมุเหฯ

[552]

ญาเณน วิปฺปยุตฺเตสุ,

อโลภาทิทฺวยํ ภเว;

ตโต เสเสสุ สพฺพตฺถ,

อโลภาทิตโยปิ จฯ

[553]

ติเหตุกา สตฺตจตฺตา-ลีส โหนฺติ ทฺวิเหตุกา;

พาวีส ทฺเวกเหตุกา, อฏฺฐารส อเหตุกาฯ

[554]

ฉนฺโท จิตฺตญฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา;

สหชาตาธิปา ธมฺมา, วุตฺตาธิปตโย สิยุํฯ

[555]

ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;

อารมฺมณาธิปนาเมน, ตทาลมฺพณมีริตํฯ

[556]

ติเหตุกชเวสฺเวโก, จตูสุปิ ยถารหํ;

ทฺวิเหตุเกสุ สมฺโภติ, วีมํสาธิปติํ วินาฯ

[557]

อนุตฺตเร กามปุญฺเญ, ติเหตุกมหากฺริเย;

โลภมูเล จ สาวชฺเช, ลพฺภตาลมฺพณาธิโปฯ

[558]

ตตฺถ จานิยตา กาเม, ลพฺภมานาปิ ลพฺภเร;

มหคฺคตานุตฺตเรสุ, นิยตาว ยถารหํฯ

[559]

กฺริยาทฺวิเหตุปฏิเฆ ,

นตฺเถวาลมฺพณาธิโป;

โมมูหาเหตุเก ปาเก,

โลกิเย จ น โกจิปิฯ

[560]

อุภยาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;

อุภยานิยตาธิปฺปา, สหชานิยตาธิปาฯ

[561]

อุภยวิปฺปยุตฺตา จ, ปญฺจธา ตตฺถ มานสา;

อฏฺฐฏฺฐารส วีสํ ฉ, สตฺตติํส ยถากฺกมํฯ

[562]

ปญฺจาธิปติโยคา จ, จตุราธิปโยคิโน;

ติวิธาธิปยุตฺตา จ, วิมุตฺตาปิ จ สพฺพถาฯ

[563]

โสฬสาถ สมตฺติํส, ฉเฬวาถ ยถากฺกมํ;

สตฺตติํสติวิธาติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเสฯ

[564]

วีมํสาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;

อาลมฺพาธิปยุตฺตา จ, วิปฺปมุตฺตาปิ สพฺพถาฯ

[565]

จตุตฺติํส ทฺวิปญฺญาส, อฏฺฐวีส ยถากฺกมํ;

สตฺตติํสติ เจเวติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเสฯ

[566]

สหชาธิปลทฺธา ตุ, ทฺเวปญฺญาเสว สพฺพถา;

อาลมฺพาธิปลทฺธา จ, อุภยาธิปลาภิโนฯ

[567]

อฏฺฐวีเสว สพฺเพปิ, ทฺเวปญฺญาเสว สาธิปา;

เสสา นิราธิปา สพฺเพ, สตฺตติํสาปิ สพฺพถาฯ

[568]

เวทนาทิวเสเนวํ, ญตฺวา เภทํ จตุพฺพิธํ;

ฌานินฺทฺริยมคฺคพล-วเสนาปิ วิภาวเยฯ

[569]

วิตกฺกเหฏฺฐิมํ ฌานํ, มโนปรํ มนินฺทฺริยํ;

เหตุปรญฺจ มคฺคงฺคํ, พลํ วีริยปจฺฉิมํฯ

[570]

อวิตกฺเก ปกติยา, ตสฺมา ฌานํ น วิชฺชติ;

อเหตุเก จ มคฺคงฺคํ, พลญฺจาวีริเย ยถาฯ

[571]

อฏฺฐ รูปินฺทฺริยาเนตฺถ, อคยฺหนฺเตว สพฺพถา;

มคฺคินฺทฺริยพลฏฺเฐสุ, สมาธิ จ น กงฺขิเตฯ

[572]

กามปุญฺเญสฺวนิยตา, วิรตีปิ อนุทฺธตา;

ปญฺญานุตฺตรจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยตฺตยภาชิตาฯ

[573]

เสสา วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานชฺฌานาทิกา;

เตหิ ยุตฺตา จ วิญฺเญยฺยา, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํฯ

[574]

โสมนสฺสยุตฺตา กาเม, โลกุตฺตรมหคฺคเต;

ปฐมชฺฌานจิตฺตา จ, ปญฺจฌานงฺคิกา มตาฯ

[575]

ทุกฺขุเปกฺขายุตฺตา กาเม, ปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตา;

ทุติยชฺฌานจิตฺตา จ, จตุฌานงฺคิกา สิยุํฯ

[576]

ฌานงฺคตฺตยสํยุตฺตา, ตติยชฺฌานมานสา;

จตุตฺถปญฺจมารุปฺปา, ฌานงฺคทฺวยโยคิโนฯ

[577]

ปญฺจวิญฺญาณยุคเฬ, ฌานงฺคํ นตฺถิ กิญฺจิปิ;

อิตฺถํ ฌานานํ เภเทน, ปญฺจธา มานสา ฐิตาฯ

[578]

เอกูนติํสติ สตฺต-ติํส เจกาทสาปเร;

จตุตฺติํส ทเสวาถ, คณิกา ตุ ยถากฺกมํฯ

[579]

โลกุตฺตเรสุ สพฺเพสุ, อินฺทฺริยานิ นวุจฺจเร;

ติเหตุเกสุ สพฺเพสุ, โลกิเยสุ ปนฏฺฐธาฯ

[580]

ญาเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, สตฺตธาว สมุทฺธเร;

สิตโวฏฺฐพฺพนา ปุญฺเญ, ปญฺจธาว ปกาสเยฯ

[581]

วิจิกิจฺฉาสหคเต, จตุธาว วินิทฺทิเส;

ตีณินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เสสาเหตุกมานเสฯ

[582]

อฏฺฐ เจกูนตาลีส, ทฺวาทส วาถ เตรส;

เอกญฺจ โสฬส เจติ, ฉพฺพิธา ตตฺถ สงฺคโหฯ

[583]

ปฐมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺฐมคฺคงฺคิกํ มตํ;

สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสํ ฌานมนุตฺตรํฯ

[584]

โลกิยํ ปฐมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกํ;

ปญฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตาฯ

[585]

เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺฐิยา;

ญาเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตาฯ

[586]

โทสมูลทฺวยญฺเจว, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตา จ, มคฺคงฺคตฺตยโยคิโนฯ

[587]

วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต , วุตฺโต มคฺโค ทุวงฺคิโก;

อมคฺคาเหตุโก เจติ, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโหฯ

[588]

อฏฺฐ ทฺวตฺติํสติ เจว, ทส ปญฺจาธิกาปเร;

ตาลีส กมโต สตฺต, เอกญฺจฏฺฐทสาปเรฯ

[589]

พลานิ ปน สตฺเตว, สพฺพตฺถาปิ ติเหตุเก;

ญาเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, ฉ พลานิ สมุทฺทิเสฯ

[590]

จตุธากุสเล โหนฺติ, ติวิธา กงฺขิเต ปน;

ทฺวิพลํ สิตโวฏฺฐพฺพํ, อพลํ เสสมีริตํฯ

[591]

ฉพฺพิโธ สงฺคโห ตตฺถ, สตฺตตาลีสถาปเร;

ทฺวาทเสกาทเสกํ ทฺเว, โสฬเสติ ยถากฺกมํฯ

[592]

อิตฺถํ ปญฺจ ฉ สตฺต ฉ-โกฏฺฐาสา กมโต ฐิตา;

จตุวีสติ สพฺเพปิ, ฌานงฺคาทิวสา กถาฯ

อิติ เจตสิกวิภาเค จิตฺตุปฺปาทกถา นิฏฺฐิตาฯ

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

17. ทิฏฺฐิสงฺคหกถา

[593]

เยวาปนกนาเมน , ธมฺมา ฉนฺทาทโย ตถา;

ขนฺธาทโย จ โกฏฺฐาสา, อุทฺทิฏฺฐา หิ ยถารหํฯ

[594]

ตตฺถ ฉนฺทาทโย ธมฺมา, วิภตฺตาว ยถารหํ;

ขนฺธาทิราสโย วาปิ, วิญฺเญยฺยา ทานิ สมฺภวาฯ

[595]

เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;

สญฺญา จ สญฺญากฺขนฺโธติ, ฉพฺพิธาปิ ปกาสิตาฯ

[596]

สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, เสสา เจตสิกา มตา;

วุตฺตา วิญฺญาณกายา ฉ, วิญฺญาณกฺขนฺธนามโตฯ

[597]