สกิํ ทฺเว วา นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตโต จิตฺตํ นิรุชฺฌติฯ

[119]

นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส, อุปริฏฺฐผลทฺวยํ;

ปญฺจาภิญฺญา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตาฯ

[120]

ผลเมกทฺวยํ ตถา, ติสฺโส วา มคฺควีถิยํ;

สมาปตฺติกฺขเณ ตมฺปิ, อโหรตฺตํ ปวตฺตติฯ

[121]

ปญฺจทฺวาเร น ลพฺภนฺติ, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

วีถิมุตฺตมโนธาตุ, ปญฺจ จิตฺตานิ อนฺติเมฯ

[122]

ปริตฺตาเนว สพฺพานิ, ปญฺจทฺวาเรสุ สมฺภวา;

มโนทฺวารมฺหิ โวฏฺฐพฺพ-ตทาลมฺพชวา สิยุํฯ

[123]

ฆานชิวฺหากายวีถิ, ตทารมฺมณเมว จ;

รูเป นตฺถิ ตถารูเป, จกฺขุโสตาปิ วีถิโยฯ

[124]

สพฺพาปิ วีถิโย กาเม,

รูเป ติสฺโส ปกาสิตา;

เอกา วีถิ ปนารูเป,

นตฺถาสญฺญีสุ กาจิปิฯ

[125]

สตฺตาปิ วีถิจิตฺตานิ, กาเม รูเป ฉ สมฺภวา;

อรูเป ทฺเว มโนทฺวารา-วชฺชนํ ชวนนฺติ จาติฯ

อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิสงฺคหกถา นิฏฺฐิตาฯ

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

4. วีถิปริกมฺมกถา

[126]

ปฐมาวชฺชนํ ปญฺจ-ทสนฺนํ ปรโต ภเว;

ทุติยาวชฺชนํ โหติ, เอกวีสติโต ปรํฯ

[127]

เอกมฺหา ปญฺจวิญฺญาณํ, ปญฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ;

สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปญฺจวีสติโต ปรํฯ

[128]

สตฺตติํสติโต โหติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

โวฏฺฐพฺพนสรูปานํ, ทฺวินฺนํ กามชวา ปรํฯ

[129]

มคฺคาภิญฺญา ปรํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณนฺนํ โลกิยปฺปนา;

ผลา จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ, อุปริฏฺฐผลทฺวยํฯ

[130]

ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตาฯ

[131]

โหนฺติ สตฺตติโต กาเม, สุขปากา ติเหตุกา;

ทฺวาสตฺตติมฺหา ชายนฺติ, อุเปกฺขาสหิตา ปนฯ

[132]

เอกูนสฏฺฐิโต รูป-ปากา ปากา อรูปิโน;

กมาฏฺฐจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโตฯ

[133]

ปุพฺพสงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณตฺวา วิจกฺขโณ;

ปรสงฺคหสงฺขฺยาทิํ, วิภาเวยฺย วิสารโทฯ

[134]

ปญฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;

เสสาวชฺชนโต ปญฺจจตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํฯ

[135]

ปญฺจวิญฺญาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;

ปรเมกํ ทฺวยํ ปุญฺญวิปากา สมฺปฏิจฺฉนาฯ

[136]

สนฺตีรณา ทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;

ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ลพฺภเรฯ

[137]

รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;

นวฏฺฐารูปปากมฺหา, สตฺต ฉาปิ ยถากฺกมํฯ

[138]

ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรเสริตา;

ปาปปุญฺญทฺวิเหตุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเยฯ

[139]

ทฺวิเหตุกามกฺริยโต , อฏฺฐารส อุเปกฺขกา;

สตฺตรส สุโขเปตา, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณฯ

[140]

กามปุญฺญติเหตุมฺหา, เตตฺติํเสว อุเปกฺขกา;

เตปญฺญาส สุโขเปตา, ภวนฺตีติ ปกาสิตํฯ

[141]

ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปญฺจวีสติ ปณฺฑิโตฯ

[142]

ทสรูปชวมฺเหกา-ทสทฺวาทส เตรส;

ยถากฺกมํ ปญฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเยฯ

[143]

ผลมฺหา จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;

ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโทฯ

[144]

ปุพฺพาปรสโมธาน-มิติ ญตฺวา ตโต ปรํ;

วตฺถุวีถิสโมธานํ, ยถาสมฺภวมุทฺทิเสฯ

[145]

ปญฺจ วตฺถูนิ นิสฺสาย, กมโต ปญฺจมานสา;

เตตฺติํส ปน นิสฺสาย, หทยํ มานสา สิยุํฯ

[146]

กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;

โทสมูลานิ มคฺโค จ, รูปชฺฌานาว สพฺพถาฯ

[147]

ทสาวเสสาปุญฺญานิ, กามปุญฺญมหากฺริยา;

โวฏฺฐพฺพารูปชวนํ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จฯ

[148]

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ปญฺจโวการภูมิยํ;

นิสฺสาย หทยํ โหนฺติ, อรูเป นิสฺสยํ วินาฯ

[149]

อารุปฺปปากา จตฺตาโร, อนิสฺสาเยติ สพฺพถา;

วิตฺถาเรนฏฺฐธา ภินฺนํ, สงฺเขปา ติวิธํ ภเวฯ

[150]

เตจตฺตาลีส นิสฺสาย, อนิสฺสาย จตุพฺพิธํ;

นิสฺสิตานิสฺสิตา เสสา, ทฺเวจตฺตาลีส มานสาฯ

[151]

ปญฺจ จิตฺตปฺปนา โหนฺติ, กเมเนเกกวีถิยํ;

มโนธาตุตฺติกํ นาม, ปญฺจทฺวาริกมีริตํฯ

[152]

สุขตีรณโวฏฺฐพฺพ-ปริตฺตชวนา ปน;

เอกติํสาปิ ชายนฺเต, ฉสุ วีถีสุ สมฺภวาฯ

[153]

มหาปากา ปนฏฺฐาปิ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, ทส มุตฺตา จ วีถิยาฯ

[154]

จุติสนฺธิภวงฺคานํ, วสา ปากา มหคฺคตา;

นว วีถิวิมุตฺตาติ, ทสธา วีถิสงฺคโหฯ

[155]

เอกทฺวาริกจิตฺตานิ , ปญฺจฉทฺวาริกา ตถา;

ฉทฺวาริกวิมุตฺตา จ, วิมุตฺตาติ จ สพฺพถาฯ

[156]

ฉตฺติํส ตเยกติํส, ทส เจว นเวติ จ;

ญตฺวา วีถิสโมธานํ, โคจรญฺจ สมุทฺทิเสฯ

[157]

กมโต ปญฺจวิญฺญาณา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

อภิญฺญาวชฺชิตา สพฺพา, ปญฺจตาลีส มานสาฯ

[158]

ยถาสมฺภวโต โหนฺติ, รูปาเทเกกโคจรา;

ปญฺจโคจรมีเรนฺติ, มโนธาตุตฺติกํ ปนฯ

[159]

สนฺตีรณมหาปากา, ปริตฺตชวนานิ จ;

โวฏฺฐพฺพนมภิญฺญา จ, เตจตฺตาลีส สมฺภวาฯ

[160]

ฉารมฺมเณสุ โหนฺตีติ, อฏฺฐธา ติวิธา ปุน;

เอการมฺมณจิตฺตานิ, ปญฺจฉารมฺมณานิ จฯ

[161]

สงฺเขปา มานสา ปญฺจ-จตฺตาลีส ตโย ตถา;

เตจตฺตาลีส เจเวติ, สตฺตธาปิ สิยุํ กถํฯ

[162]

กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;

ปญฺจวีส ยถาโยคํ, ปริตฺตารมฺมณา มตาฯ

[163]

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปฐมารุปฺปมานสํ;

ตสฺเสว นตฺถิภาวํ ตุ, ตติยารุปฺปกํ ตถาฯ

[164]

อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตนฺติ, อารุปฺปา กมโต ตโต;

ทุติยญฺจ จตุตฺถญฺจ, ฉ มหคฺคตโคจราฯ

[165]

อปฺปมาณสมญฺญา เต, นิพฺพาเน ปน โคจเร;

อฏฺฐ โลกุตฺตรา ธมฺมา, นิยเมน ววตฺถิตาฯ

[166]

กสิณาสุภโกฏฺฐาเส,

อานาปาเน จ โยคิโน;

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ ,

อปฺปมญฺญานุยุญฺชโตฯ

[167]

สตฺตปณฺณตฺติยญฺเจว, รูปชฺฌานํ ปวตฺตติ;

ยถาวุตฺตนิมิตฺตมฺหิ, เสสมารุปฺปกนฺติ จฯ

[168]

อภิญฺญาวชฺชิตา เอกวีส มหคฺคตา สพฺพา;

สพฺเพ ปณฺณตฺติสงฺขาเต, นวตฺตพฺเพ ปวตฺตเรฯ

[169]

ชายนฺตากุสลา ญาณวิปฺปยุตฺตชวา ตถา;

อปฺปมาณํ วินา วีส, ปริตฺตาทีสุ ตีสุปิฯ

[170]

ติเหตุกามปุญฺญานิ, ปุญฺญาภิญฺญา จ ปญฺจิเม;

จตูสุปิ ปวตฺตนฺติ, อรหตฺตทฺวยํ วินาฯ

[171]

กฺริยาภิญฺญา จ โวฏฺฐพฺพํ, กฺริยากาเม ติเหตุกา;

ฉ สพฺพตฺถาปิ โหนฺตีติ, สตฺตธา มานสา ฐิตาฯ

[172]

เอกติจฺจตุโกฏฺฐาสโคจรา ติวิธา ปน;

สมสฏฺฐิ ตถา วีส, กเมเนกาทเสติ จฯ

[173]

ปญฺจทฺวาเรสุ ปญฺจาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา;

เตกาลิกา นวตฺตพฺพา, มโนทฺวาเร ยถารหํฯ

[174]

อชฺฌตฺตา จ พหิทฺธา จ, ปญฺจทฺวาเรสุ โคจรา;

มโนทฺวาเร นวตฺตพฺโพ, นตฺถิภาโวปิ ลพฺภติฯ

[175]

ปญฺจทฺวาเรสุ ปญฺจนฺน-เมกเมโก จ โคจโร;

ฉาปิ อารมฺมณา โหนฺติ, มโนทฺวารมฺหิ สพฺพถาฯ

[176]

ปญฺจทฺวาเรสุ คหิตํ, ตทญฺญมฺปิ จ โคจรํ;

มโนทฺวาเร ววตฺถานํ, คจฺฉตีติ หิ เทสิตํฯ

[177]

อตีตา วตฺตมานา จ, สมฺภวา กามสนฺธิยา;

ฉทฺวารคหิตา โหนฺติ, ติวิธา เตปิ โคจราฯ

[178]

กมฺมนิมิตฺตเมเวกํ , มโนทฺวาเร อุปฏฺฐิตํ;

นวตฺตพฺพมตีตญฺจ, ธมฺมารมฺมณสงฺคหํฯ

[179]

อาลมฺพิตฺวา ยถาโยคํ, ปฏิสนฺธิมหคฺคตา;

อนฺเต จุติ ภเว มชฺเฌ, ภวงฺคมฺปิ ปวตฺตตีติฯ

อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิปริกมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

5. ภูมิปุคฺคลกถา

[180]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;

จิตฺตานํ ปน สพฺเพสํ, กมโต สงฺคหํ กถํฯ

[181]

นิรยญฺจ ติรจฺฉานโยนิ เปตาสุรา ตถา;

จตุราปายภูมีติ, กาเม ทุคฺคติโย มตาฯ

[182]

จาตุมหาราชิกา จ, ตาวติํสา จ ยามกา;

ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโนฯ

[183]

ฉเฬเต เทวโลกา จ, มานวาติ จ สตฺตธา;

กามสุคติโย เจกาทสธา กามภูมิโยฯ

[184]

พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;

มหาพฺรหฺมา จ ติวิธา, ปฐมชฺฌานภูมิโยฯ

[185]

ปริตฺตาภาปฺปมาณาภา, ตเถวาภสฺสราติ จ;

ทุติยชฺฌานภูมิ จ, ติวิธาว ปกาสิตาฯ

[186]

ปริตฺตสุภาปฺปมาณาสุภา จ สุภกิณฺหกา;

ติวิธาปิ ปวุจฺจนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิโยฯ

[187]