เอตฺตาวตา กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ

[87]

กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-

หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;

สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,

สุคเตน มหามุนินา กถิตาฯ

[88]

อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,

ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;

อภิธมฺมนเย ทูราสเท,

อติคมฺภีรฐาเน วิชมฺภเตฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส

[89]

สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

นามสามญฺญโตเยว, ทฺเวปญฺญาส ภวนฺติ เตฯ

เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺฐิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปญฺจาติฯ

[90]

จตุปญฺญาสธา กาเม, รูเป ปญฺจทเสริตา;

เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวาฯ

[91]

เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;

เอเตสุ เตสมุปฺปตฺติํ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํฯ

[92]

ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํฯ

[93]

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปญฺจกํ;

อฏฺเฐเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยาฯ

[94]

ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเมฯ

[95]

วิตกฺโก ปญฺจปญฺญาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;

จาโร ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโยฯ

[96]

เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ , ปีติ เตสฏฺฐิยา สุขํ;

อุเปกฺขา ปญฺจปญฺญาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิฯ

[97]

โหติ ทฺวาสฏฺฐิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;

ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมิํ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํฯ

[98]

ปญฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;

จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิฯ

[99]

สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, ฐเปตฺวา เจกเหตุเก;

เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเสฯ

[100]

ฐเปตฺวา ทส วิญฺญาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโตฯ

[101]

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติฯ

[102]

เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;

อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปุญฺเญสุ น ชายเรฯ

[103]

เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปญฺญา ชายติ สพฺพทา;

อฏฺฐวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํฯ

[104]

กามาวจรปุญฺเญสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;

จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺฐเก วิรติตฺตยํฯ

[105]

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;

ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จฯ

[106]

ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปญฺจวีสติ;

กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตาฯ

[107]

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;

ทฺวาทสาปุญฺญจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเรฯ

[108]

โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺฐิ จ สํสโย;

มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จฯ

[109]

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;

เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินาฯ

[110]

โลโภ อฏฺฐสุ นิทฺทิฏฺโฐ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺฐิตุ;

มาโน ทิฏฺฐิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเตฯ

[111]

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;

วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมิํ, ถินมิทฺธํ ตุ ปญฺจสุฯ

[112]

ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตนา ชีวิตํ มโน;

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จฯ

[113]

ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;

กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จฯ

[114]

เอกูนติํสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ มตํ;

จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตติํสาติ นิทฺทิเสฯ

[115]

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;

จตุติํสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํฯ

[116]

สภาเวนาวิตกฺเกสุ , ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;

สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเรฯ

[117]

ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;

เอกสฺมิํ ปน จตฺตาริ, ปญฺจ เตรสสุทฺธเรฯ

[118]

สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;

เอเกนูเนสุ อฏฺเฐว, จตฺตาลีสมเนสุ จฯ

[119]

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;

เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินาฯ

[120]

อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺฐารส อเหตุกา;

ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิญฺญาเณสุ ทฺวิปญฺจสุฯ

[121]

เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโกฯ

[122]

ปญฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปญฺจงฺคิโก มโต;

วุตฺโต ทฺวตฺติํสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จฯ

[123]

มคฺโค อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺฐงฺคิโกติ หิ;

เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเรฯ

[124]

พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมิํ ตีณิ ทีปเย;

เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเสฯ

[125]

เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;

จิตฺตเมวํ ตุ วิญฺเญยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จฯ

[126]

ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,

จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;

มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,

วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทโส

[127]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยาฯ

[128]

สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;

ทุวิธญฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโตฯ

[129]

ปุญฺญาปุญฺญวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปญฺจ จ;

กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺฐารส อเหตุกาฯ

[130]

เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺฐา, ตาทินา เหตุวาทินาฯ

[131]