คนฺถารมฺภกถา
[1]
วนฺทิตฺวา วนฺทเนยฺยานํ, อุตฺตมํ รตนตฺตยํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, ปรมตฺถวินิจฺฉยํฯ
ปฐโม ปริจฺเฉโท
1. จิตฺตวิภาโค
1. สรูปสงฺคหกถา
[2]
จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;
จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโนฯ
[3]
จิตฺตเมกูนนวุติวิธํ ตตฺถ วิภาวเย;
เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วาฯ
[4]
ทฺเวปญฺญาส สรูเปน, ธมฺมา เจตสิกา มตา;
จิตฺตุปฺปาทวสา ภินฺนา, สมฺปโยคานุสารโตฯ
[5]
อฏฺฐวีสวิธํ รูปํ, ภูโตปาทายเภทโต;
ทุวิธํ รูปรูปํ ตุ, อฏฺฐารสวิธํ ภเวฯ
[6]
นิพฺพานํ ปน ทีเปนฺติ, อสงฺขตมนุตฺตรํ;
อตฺถนามวสา ทฺเวธา, ปญฺญตฺตีติ ปวุจฺจติฯ
[7]
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, วิภาคํ ตุ ยถากฺกมํ;
จตุธา ปรมตฺถานํ, ทฺวิธา ปญฺญตฺติยา กถํฯ
[8]
กุสลาทิวิภาเคน , ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;
ตถา ภูมิวิภาเคน, กามภูมาทิโต กถํฯ
[9]
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ญาเณน สมฺปยุตฺตญฺจ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํฯ
[10]
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺฐธา;
กามาวจรกุสลํ, กาเม สุคติสาธกํฯ
[11]
ตกฺกจารปีติสุข-จิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ ;
ปฐมชฺฌานกุสลํ, ปญฺจงฺคิกมุทาหฏํฯ
[12]
วิตกฺกหีนํ ทุติยํ, ฌานํ ตุ จตุรงฺคิกํ;
วิจารหีนํ ตติยํ, ฌานํ ปน ติวงฺคิกํฯ
[13]
ปีติหีนํ จตุตฺถญฺจ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;
ปญฺจมญฺจ ปกาเสนฺติ, อุภยมฺปิ ทุวงฺคิกํฯ
[14]
เอวํ ฌานงฺคเภเทน, จิตฺตํ ปญฺจวิธํ ภเว;
รูปาวจรกุสลํ, รูปภูมิปวตฺตกํฯ
[15]
อากาสานญฺจายตนํ, กุสลํ ปฐมํ ภเว;
วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ, ทุติยํ ตติยํ ตถาฯ
[16]
อากิญฺจญฺญายตนํ ตุ, จตุตฺถํ ปน มานสํ;
เนวสญฺญานาสญฺญาย-ตนญฺเจติ จตุพฺพิธํฯ
[17]
อารุปฺปกุสลํ นาม, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;
ทุวงฺคิกมิทํ สพฺพํ, อารุปฺปภวสาธกํฯ
[18]
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปฐมานุตฺตรํ ตถา;
สกทาคามิ อนาคามิ, อรหตฺตนฺติ สพฺพถาฯ
[19]
จตุธา มคฺคเภเทน, ฌานเภเทน ปญฺจธา;
วีสตาปริยาปนฺนกุสลํ ทฺวยมิสฺสิตํฯ
[20]
อิตฺถํ ภูมิวิภาเคน, กุสลํ ตุ จตุพฺพิธํ;
เอกวีสาปิ พาวีสํ, สตฺตติํสวิธมฺปิ วาฯ
[21]
โสมนสฺสสหคตํ , อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํฯ
[22]
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺฐธา;
โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, โลภโมหทฺวิเหตุกํฯ
[23]
โทมนสฺสสหคตํ , ปฏิเฆน สมายุตํ;
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ทฺวิธา ปนฯ
[24]
โทสมูลํ ปกาเสนฺติ, โทสโมหทฺวิเหตุกํ;
วิจิกิจฺฉาสหคตํ, อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จฯ
[25]
อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, โมมูหํ ทุวิธํ ปน;
โมหมูลํ ปกาเสนฺติ, โมเหเนเวกเหตุกํฯ
[26]
ทฺวาทสากุสลา นาม, จตุราปายสาธกา;
เอเต สุคติยญฺจาปิ, วิปตฺติผลทายกาฯ
[27]
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิญฺญาณนามกา;
ปญฺจวิญฺญาณยุคฬา, ยุคฬํ สมฺปฏิจฺฉนํฯ
[28]
สนฺตีรณทฺวยญฺเจว, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ปุญฺญาปุญฺญวเสเนว, วิปากา ทุวิธา ฐิตาฯ
[29]
อุเปกฺขาสหิตา ตตฺถ, มานสา ทฺวาทเสริตา;
กายวิญฺญาณยุคฬํ, สุขทุกฺขยุตํ กมาฯ
[30]
โสมนสฺสสหคตํ, ยํ สนฺตีรณมานสํ;
ตํ ปุญฺญปากเมวาหุ, ปาปปากํ น วิชฺชติฯ
[31]
ปญฺจทฺวารมโนทฺวาร-วเสน ทุวิธํ ปน;
อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, กฺริยาวชฺชนนามกํฯ
[32]
โสมนสฺสสหคตํ, หสิตุปฺปาทมานสํ;
กฺริยาชวนมิจฺเจวํ, ติวิธาเหตุกกฺริยาฯ
[33]
อฏฺเฐว ปุญฺญปากานิ, ปาปปากานิ สตฺตธา;
กฺริยจิตฺตานิ ตีณีติ, อฏฺฐารส อเหตุกาฯ
[34]
สปุญฺเญหิ สมานา จ, มหาปากมหากฺริยา;
มหคฺคตกฺริยา ปากา, ผลจิตฺตานิ จ กมาฯ
[35]
อิตฺถเมกูนนวุติ-วิธํ จิตฺตํ ภเว ตถา;
เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วาฯ
[36]
ตกฺกจารปีติสุขจิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ;
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปฐมชฺฌานิกํ มตํฯ
[37]
ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;
จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํฯ
[38]
ปญฺจมนฺติ จ ปญฺเจเต, ปฐมานุตฺตรา มตา;
ทิฏฺฐิกงฺขาสีลพฺพตปรามาสปฺปหายิโนฯ
[39]
ตเถว สกทาคามิมคฺคจิตฺตญฺจ ปญฺจธา;
ราคโทสโมหตฺตยตนุตฺตกรมีริตํฯ
[40]
กามโทสสมุคฺฆาตกรํ นิรวเสสโต;
ตติยานุตฺตรญฺจาปิ, กุสลํ ปญฺจธา ตถาฯ
[41]
รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาปิ จาปรา;
อวิชฺชา เจติ ปญฺจุทฺธํภาคิยานมเสสโตฯ
[42]
สํโยชนานํ เสสานํ, สมุคฺฆาตกรํ ปรํ;
จตุตฺถานุตฺตรํ มคฺคจิตฺตํ ปญฺจวิธนฺติ จฯ
[43]
จตฺตาริ ปญฺจกาเนว, มคฺเคสุ จ ผเลสุ จ;
เสสานิ เจกาสีตีติ, เอกวีสสตํ ภเวฯ
[44]
โลกุตฺตรานํ อฏฺฐนฺนํ, อิจฺเจวํ ปญฺจธา ปุน;
ฌานงฺคมคฺคโพชฺฌงฺค-วิภาคาย ยถารหํฯ
[45]
ปาทกชฺฌานมามฏฺฐฌานํ อชฺฌาสโย ตถา;
วุฏฺฐานคามินี เจว, นิยาเมติ วิปสฺสนาติฯ
อิติ จิตฺตวิภาเค สรูปสงฺคหกถา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ
ทุติโย ปริจฺเฉโท