อิตฺถํ วิภตฺตปริปากวิภาวนายํ,

พุทฺธานุพุทฺธปริภาวิตภาวนายํ;

ปจฺจุทฺธเรติ ภวสาครปารคามี,

มคฺโค มเหสิ คุณสาครปารคามีฯ

[1791]

อิจฺเจตํ ทสวิธ ภาวนาวิภาคํ,

ภาเวตฺวา ปรมหิตาวหํ กเมน;

ปปฺโปนฺติ ปทมชรามรํ จิราย,

สํกฺเลสํ สกลมวสฺสชนฺติ ธีราฯ

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ทสาวตฺถาวิภาโค นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

13. เตรสโม ปริจฺเฉโท

นิสฺสนฺทผลวิภาโค

[1792]

วิปสฺสนาย นิสฺสนฺทมิติ วุตฺตมิโต ปรํ;

สจฺจานํ ปฏิเวธาทิํ, ปวกฺขามิ ยถากฺกมํฯ

[1793]

ปริญฺญา จ ปหานญฺจ, สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา;

อิติ ทุกฺขาทิสจฺเจสุ, กิจฺจมาหุ จตุพฺพิธํฯ

[1794]

ตํ สพฺพํ มคฺคกาลมฺหิ, กริสฺสติ ตโต ปรํ;

ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตฺตา, กตํ โหติ ผเล กถํฯ

[1795]

ฉินฺนตาโล ผลสฺเสว, ฉินฺนานุสยมูลกา;

ขนฺธา นาลมธิฏฺฐานํ, วิปลฺลาสปวตฺติยาฯ

[1796]

อจฺจนฺตปฏิปกฺขตฺตา, จตุมคฺคปวตฺติยา;

ปรํ กฺเลสา น ชายนฺติ, ทฑฺฒพีชงฺกุรํ ยถาฯ

[1797]

นิยฺยานฏฺฐวิเสเสน, อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจโย;

มคฺโคว มคฺคํ ภาเวติ, ชายมาโนถ วา ปุนฯ

[1798]

มคฺคปฺปวตฺติสนฺตาเน , ภาวนาติ ปวุจฺจติ;

วตฺตมาเนน ตํ กิจฺจํ, นิปฺผาทิตมเสสโตฯ

[1799]

อิติ ตีณิปิ สจฺจานิ, กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ;

นิพฺพานํ สจฺฉิกุพฺพนฺโต, มคฺโค เอกกฺขเณ สหฯ

[1800]

กิจฺจปฺปวตฺติโต เจตฺถ, ปฏิเวโธติ วุจฺจติ;

ตญฺจ สาเธติ มคฺโคยํ, นิยฺยนฺโต สนฺติโคจโรฯ

[1801]

ปริจฺจชิตฺวา สงฺขาเร, มคฺคสฺสารพฺภ นิพฺพุติํ,

นิยฺยานเมว สจฺเจสุ, กิจฺจสาธนมีริตํฯ

[1802]

มคฺโค เอว หิ นิยฺยาติ, เสสา ตสฺโสปการกา;

อปฺเปนฺตา ฌานธมฺมา จ, พุชฺฌนฺตา โพธิปกฺขิยาฯ

[1803]

ตสฺมา ตสฺเสว วุฏฺฐานํ, ปกาเสนฺติ วิเสสโต;

ขนฺเธหิ จ กิเลเสหิ, วิโมกฺขตฺตยโต กถํฯ

[1804]

กตฺวานาภินิเวสํ ตุ, ยตฺถ ตตฺถ ยถา ตถา;

ภูมิธมฺมํ ปริคฺคยฺห, วิปสฺสิตฺวา ตโต ปรํฯ

[1805]

ยโต กุโตจิ วุฏฺฐานํ, ยทิ โหติ อนิจฺจโต;

หุตฺวาธิโมกฺขพหุโล, สทฺธินฺทฺริยวิเสสโตฯ

[1806]

อนิมิตฺตวิโมกฺเขน, นิยฺยนฺโต สตฺตปุคฺคโล;

สทฺธานุสารี ปฐเม, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโกฯ

[1807]

อนฺเต ปญฺญาวิมุตฺโตติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา;

สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, วุฏฺฐหนฺโต ส ปุคฺคโลฯ

[1808]

ปสฺสทฺธิพหุโล หุตฺวา, สมาธินฺทฺริยลาภโต;

ตเถวาปฺปณิหิเตน, นิยฺยนฺโต ติวิโธ ภเวฯ

[1809]

อนตฺตโต วุฏฺฐหิตฺวา, เวทพาหุลฺยโยคโต;

สุญฺญเตนาถ นิยฺยนฺโต, ปญฺญินฺทฺริยวิเสสโตฯ

[1810]

ธมฺมานุสารี ปฐเม, ทิฏฺฐิปฺปตฺโต ตโต ปรํ;

อนฺเต ปญฺญาวิมุตฺโตติ, ตมฺปิ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[1811]

อาเนญฺชปาทกชฺฌาน-นามกายวิเสสโต ;

สจฺฉิกตฺวาน นิพฺพานํ, มชฺเฌ ฉ กายสกฺขิโนฯ

[1812]

อรูปโต จ มคฺเคน, อาเนญฺเชน จ รูปโต;

วิมุตฺโต อุภโตภาค-วิมุตฺโต อรหา ภเวฯ

[1813]

ติวิโมกฺขมุขีภูตา, อิติ วุฏฺฐานสาธิกา;

สตฺตปุคฺคลเภทญฺจ, สมฺปาเทติ วิปสฺสนาฯ

[1814]

อธิมุจฺจติ สทฺธา จ, ยถาวตฺถุสภาวโต;

เญยฺยธมฺเมสุ สพฺพตฺถ, ปญฺญา จ ปฏิวิชฺฌติฯ

[1815]

ตสฺมา สทฺธา จ ปญฺญา จ, วตฺถุนิจฺฉยลกฺขณา;

วตฺถุปฺปติฏฺฐิตา จายํ, ติลกฺขณวิปสฺสนาฯ

[1816]

ตสฺมา สทฺธาธุโร โยคี, ทิสฺโวฬาริกลกฺขณํ;

ตโต ปรมนตฺตาติ, สุขุเม อธิมุจฺจติฯ

[1817]

ตสฺเสวมธิมุตฺตสฺส, สทฺธา วา ปน เกวลา;

สมาธินฺทฺริยาธิกา จ, วุฏฺฐานฆฏิกา ภเวฯ

[1818]

ถูลลกฺขณโมหาย, ปญฺญาธุเร วิปสฺสโต;

ธมฺมสภาวมาหจฺจ, สุขุมํ ปฏิวิชฺฌติฯ

[1819]

ตสฺมา สทฺธาธุรสฺเสว, วุฏฺฐานทฺวยมาทิโต;

อนฺเต สทฺธานุคตสฺส, ปญฺญา สุปริปูรติฯ

[1820]

ปญฺญาธุรสฺส เสสนฺติ, เกจิ อาจริยา ปน;

ธุรสํสนฺทนํ นาม, วุฏฺฐาเนสุ วิภาวยุํฯ

[1821]

สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ,

โกลํโกโล ตถาปโร;

เอกพีชีติ ติวิโธ,

โสตาปนฺโน ปวุจฺจติฯ

[1822]

สกิํเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา ปุน ปุคฺคโล;

สกทาคามินาเมน, ทุติโยปิ ปกาสิโตฯ

[1823]

อนฺตราปรินิพฺพายี , อุปหจฺจาปโร ตถา;

อสงฺขารํ สสงฺขารํ, อุทฺธํโสโตติ ปญฺจธาฯ

[1824]

อนาคามี จ ตติโย, จตุตฺโถ อรหาติ จ;

อิตฺถํ ผลฏฺฐา จตฺตาโร, มคฺคฏฺฐา จ ตโตปเรฯ

[1825]

ภาวนาปริยาเยน , ปฏิเวธานุรูปโต;

จตฺตาโร จ ยุคา โหนฺติ, อฏฺฐ จาริยปุคฺคลาฯ

[1826]

ทิฏฺฐิกงฺขา ปหียนฺติ, อาทิมคฺเคน สพฺพถา;

อปายคมนียมฺปิ, ปาปมญฺญํ ปหียติฯ

[1827]

สกทาคามิมคฺเคน, ขียนฺโตฬาริกา ตถา;

อนาคามิกมคฺเคน, กามโทสาว สพฺพถาฯ

[1828]

อรหตฺเตน สพฺเพปิ, กฺเลสา ขียนฺติ สพฺพถา;

กฺเลสหานิ ยถาโยค-มิติ เญยฺยา วิภาวินาฯ

[1829]

ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺติยํ;

ปฏิภาเน จ ภาสนฺติ, ญาณํ เภทคตํ พุธาฯ

[1830]

เหตุปฺผลญฺจ นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ ตถาปโร;

ปากากฺริยาติ ปญฺเจเต, อตฺถนาเมน ภาสิตาฯ

[1831]

เหตุ จาริยมคฺโค จ, ภาสิตญฺจ ตถาปรํ;

กุสลากุสลญฺเจติ, ปญฺจ ธมฺโม ปกาสิโตฯ

[1832]

ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, อตฺถธมฺเม ยถารหํ;

โย โวหาโร สภาเวน, สา นิรุตฺตีติ สมฺมตาฯ

[1833]

ตํตํโคจรกิจฺจาทิ-เภทภินฺนํ ตหิํ ตหิํ;

ปวตฺตมานํ ยํ ญาณํ, ปฏิภานํ ตมีริตํฯ

[1834]

ปุพฺพโยโค พาหุสฺสจฺจํ,

เทสภาสา ตถาคโม;

ปริปุจฺฉา จาธิคโม,

นิสฺสโย มิตฺตสมฺปทาฯ

[1835]

อิจฺจูปนิสฺสยํ ลทฺธา, ภิชฺชติ ปฏิสมฺภิทา;

อเสกฺขภูมิยํ วาถ, เสกฺขภูมิยเมว วาฯ

[1836]

สรสฺสโต อาคมโต, ตถาลมฺพณโตปิ จ;

นามุปฺปตฺติํ ปกาเสนฺติ, ผลสฺส ติวิธํ พุธาฯ

[1837]

ติธา ตโต สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลาทิกา;

สุญฺญตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปฺปณิหิตาติ จฯ

[1838]

ตญฺจ วุตฺตนเยเนว, สมาปชฺชิตุมิจฺฉโต;

วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาเร, ผลมปฺเปติ อตฺตโนฯ

[1839]

นิโรธํ ตุ สมาปตฺติํ, รูปารูปสฺส ลาภโก;

สมาปชฺชตานาคามี, อรหา จ ยถา ตถาฯ

[1840]

รูปารูปสมาปตฺติํ, สมาปชฺช ยถากฺกมํ;

วุฏฺฐหิตฺวา วิปสฺสนฺโต, ตตฺถ ตตฺเถว สงฺขเตฯ

[1841]

ยุคนนฺธํ ปวตฺเตตฺวา, สมถญฺจ วิปสฺสนํ;

ยาวากิญฺจญฺญายตน-มิตฺถํ ปตฺวา ตโต ปรํฯ

[1842]

อธิฏฺเฐยฺยมธิฏฺฐาย, กตฺวาโภคํ ยถารหํ;

มคฺคารูปสมาปตฺติํ, สมาปชฺชติ ปณฺฑิโตฯ

[1843]

ตโต นิโรธํ ผุสติ, จิตฺตุปฺปาททฺวยา ปรํ;

ตสฺเสวํ มนสาภาโว, นิโรโธติ ปวุจฺจติฯ

[1844]

ผลจิตฺตสมุปฺปาทา, วุฏฺฐานํ ตสฺส ทีปิตํ;

ตโต ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺจเวกฺขติ พุทฺธิมาฯ

[1845]

อิจฺจาเนกคุณาธารํ, ปญฺญาภาวนมุตฺตมํ;

ภาเวยฺย มติมา โยคี, ปตฺเถนฺโต หิตมตฺตโนฯ

[1846]

อิตฺถํ สุสมฺปาทิตสีลจิตฺต-

ปญฺญาวิสุทฺธี ปฏิปาทยนฺตา;

ปตฺวาน สมฺโพธิมเปตโสกา,

ปาเลนฺติ โสตฺถิํ ปรมํ จิรายฯ

[1847]

เต ปตฺติปตฺตา ปรมปฺปตีตา,

ปกฺขาลิตกฺเลสมลา มเหสี;

อจฺจนฺตโวทาตคุโณทิตตฺตา,

โลกสฺส โหนฺตุตฺตมทกฺขิเณยฺยาฯ

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นิสฺสนฺทผลวิภาโค นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

นิฏฺฐิโต จ สพฺพถาปิ วิปสฺสนาวิภาโคฯ

นิคมนกถา

[1848]

เอตฺตาวตา ปฏิญฺญาโต, ปวกฺขามีติ อาทิโต;

นามรูปปริจฺเฉโท, ปรินิฏฺฐาปิโต มยาฯ

[1849]

เตรเสว ปริจฺเฉทา, วิภตฺตา สตฺต สาธิกา;

นามรูปปริจฺเฉเท, ภาณวารา ปกาสิตาฯ

[1850]

อภิธมฺมปรมตฺถา, สมโถ จ วิปสฺสนา;

วิสุํ วิสุํ วิภตฺตาติ, วิภาเคตฺถ ติธา มตาฯ

[1851]

โสยํ วิชฺชาวิโมกฺขา จ, หทเยสุ วิภาวินํ;

วลฺลภตฺตมธิฏฺฐาย, สาสเนตฺถ คเวสินํฯ

[1852]

มโนคตตมุทฺธํสี, รวิรํสีว ปณฺฑิโต;

ทสฺเสตุ จิรมาโลกํ, สทฺธมฺมรตนาลเยฯ

[1853]

ปณฺฑิจฺจํ ปรมตฺเถสุ, ปาฏวํ ปฏิปตฺติยํ;

ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขูน-มิตฺถํ สุคตสาสเนฯ

[1854]

นามรูปปริจฺเฉท-มสํกิณฺณมนากุลํ;

กุพฺพตา หิตกาเมน, สุกเตน กเตน เมฯ

[1855]