เมนู

จิตฺตนิทฺเทโส

[8]

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;

จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโนฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํฯ

[9]

วิจิตฺตกรณา จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;

ปญฺญตฺติยมฺปิ วิญฺญาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;

จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺฐพฺพา, วิญฺญาเณ อิธ วิญฺญุนาฯ

ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํฯ กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?

[10]

กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;

กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติฯ

[11]

เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;

ทิฏฺโฐ อิฏฺฐวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธฯ

ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺฐวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺฐานํฯ วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ สาวชฺชานิฏฺฐวิปากลกฺขณมกุสลํฯ ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วาฯ

ตตฺถ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรญฺเจติฯ

ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาญาณปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺฐวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นามฯ

[12]

อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;

กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํฯ

[13]

กิเลสกาโม กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;

สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเยฯ

[14]

ยสฺมิํ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;

สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปนฯ

[15]

ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;

มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปนฯ

[16]

กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสญฺญิโต;

อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิยฯ

[17]

สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สญฺญิโต;

อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโตฯ

[18]

ตสฺมิํ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินาฯ

[19]

ปฏิสนฺธิํ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;

กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วาฯ

[20]

อิทํ อฏฺฐวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสญฺญิตํ;

ทสปุญฺญกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติฯ

[21]

ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,

เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;

ทิฏฺฐิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,

เญยฺโย เอวํ ปุญฺญวตฺถุปฺปเภโทฯ

[22]

คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;

ตถา สีลมเย ปุญฺเญ, เวยฺยาวจฺจาปจายนาฯ

[23]

เทสนา สวนํ ทิฏฺฐิ-อุชุกา ภาวนามเย;

ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปุญฺญกฺริยาปิ จฯ

[24]

สพฺพานุสฺสติปุญฺญญฺจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;

ยนฺติ ทิฏฺฐิชุกมฺมสฺมิํ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโยฯ

[25]

ปุริมา มุญฺจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;

โหติ ทานมยํ ปุญฺญํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเยฯ

อิทานิ อสฺส ปนฏฺฐวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ, อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ ปฐมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺฐปหฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํฯ ยทา ปน ญาติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิญฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ ญาติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺติํ วา อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

[26]

ทสปุญฺญกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;

เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเยฯ

[27]

สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุญฺญานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเสฯ

ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺติํ อภินิปฺผาเทติฯ

อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธํฯ

เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปญฺจมนฺติ อิทํ ปญฺจวิธํ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นามฯ

ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติฯ สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปุญฺญวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติฯ เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํฯ

เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํฯ ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นามฯ สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปุญฺญวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติฯ เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ ฯ เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสญฺโญชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นามฯ เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติฯ สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปุญฺญวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติฯ เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํฯ

[28]

กาเม อฏฺเฐว รูเป จ, ปญฺจ จตฺตาริรูปิสุ;

จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติฯ

[29]

กุสลากุสลาปคเตน สตา,

กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;

จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,

ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยาฯ

อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติฯ

ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปฐมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํฯ ยทา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภุญฺชติ, ปรสมฺปตฺติํ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํฯ ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺติํ อาคมฺม อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํฯ

โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติฯ อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

โมหมูลมฺปิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติฯ ตสฺส อสนฺนิฏฺฐานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติฯ

เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติฯ

[30]

โลภมูลวเสนฏฺฐ, โทสมูลวสา ทุเว;

โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํฯ

[31]

ปาปาปาเปสฺวปาเปน , ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;

ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํฯ

อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติฯ ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติฯ ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติฯ กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกญฺเจติฯ

ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาญาณปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํฯ เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺฐวิธํ สเหตุกวิปากํ นามฯ

ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถาฯ อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติฯ

[32]

กามาวจรเทวานํ , มนุสฺสานํ อิเม ปน;

ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโยฯ

[33]

ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;

พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จฯ

[34]

ตโต มรณกาลสฺมิํ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;

เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเสฯ

[35]

สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;

กมฺมทฺวารญฺจ กมฺมญฺจ, ปุญฺญานํ กฺริยวตฺถุกํฯ

[36]

อวิญฺญตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;

อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปุญฺเญหิ โน สมาฯ

[37]

ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;

กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิฯ

[38]

ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;

ปญฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนาฯ

[39]

ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;

ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปนฯ

[40]

อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปุญฺญโต;

เญยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิญฺญุนาฯ

[41]

หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปุญฺญานํ ปุญฺญวาทินา;

หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตาฯ

[42]

อิทํ อฏฺฐวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;

ชายเต กามโลกสฺมิํ, น ปนญฺญตฺถ ชายเตฯ

เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อเหตุกวิปากจิตฺตํ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุสนฺตีรณํ , อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺฐวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นามฯ

อิทํ ปน อฏฺฐวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํฯ ตตฺถ วิญฺญาณปญฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํฯ สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํฯ ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, ทฺวิฏฺฐานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติฯ

ทิฏฺฐารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺฐสุตมุตารมฺมณทิฏฺฐ-สุตมุตวิญฺญาตารมฺมณวเสน ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐารมฺมณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, สุตารมฺมณํ โสตวิญฺญาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิญฺญาณตฺตยํ, ทิฏฺฐสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตารมฺมณํ เสสมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยนฺติฯ

วตฺถุโต ฉพฺพิธํฯ กถํ? จกฺขุวิญฺญาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติฯ

อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติฯ กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิญฺญาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ, รูปาทิปญฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติฯ

ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺฐวิธํ โหติฯ กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิญฺญาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิฯ

ตตฺถ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺญาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณนฺติ วา จกฺขุวิญฺญาณํ, ตถา โสตวิญฺญาณาทีนิฯ ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํ , รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐานํฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺฐานานิฯ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อปคมปทฏฺฐานํฯ

เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปฐมา เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ฐตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ ทุติยา ปน อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ

[43]

กามาวจรปุญฺญสฺส , วิปากา โหนฺติ โสฬส;

ตํ ติเหตุกปุญฺญสฺส, วเสน ปริทีปเยฯ

อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติฯ ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธานิฯ กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปญฺจมนฺติ อิมานิ ปญฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติฯ

อิทานิ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติฯ ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติฯ กถํ? อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิฯ

[44]

กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กิํ มหคฺคตํ;

กามาวจรปุญฺญํว, นาสมานผลํ ยโตฯ

[45]

อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;

คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถาฯ

[46]

กามาวจรปุญฺญํว, นาปราปริยเวทนํ;

ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโนฯ

[47]

กุสลานนฺตรํเยว , ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;

ญาปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํฯ

[48]

ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนญฺจ เภทโต;

ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินาฯ

[49]

อภาโวธิปตีนญฺจ , อยเมว วิเสสโก;

เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํฯ –

เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติฯ กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติฯ เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํฯ เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ

[50]

สุญฺญตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;

เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเลฯ

[51]

ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมิํ, วฬญฺชนผเลสุ น;

วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเรฯ

[52]

โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;

วิปาเกธิปตี นตฺถิ, ฐเปตฺวา ตุ อนาสเวฯ

[53]

อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;

ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติฯ –

เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติฯ อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิฯ

เอตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺฐาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปญฺจวิญฺญาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติฯ เอวํ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิฯ อยมิเมสํ, เตสญฺจ วิเสโสฯ

[54]

อนิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;

สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเมฯ

เอวํ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺฐวิธํ, อเหตุกมฏฺฐวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปญฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิญฺญาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺติํสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

[55]

เอวํ ฉตฺติํสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;

สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิฯ

กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํฯ ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติฯ ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโตฯ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺฐวิธํ โหติฯ

เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺฐ สเหตุกกิริยจิตฺตานิฯ เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติฯ เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ

อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺฐพฺพนจิตฺตนฺติ

ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติฯ สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา , ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นามฯ อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติฯ ฉ อสาธารณญาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติฯ

สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกาติ เวทิตพฺพาฯ อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิฯ

อิธ ฐตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิฯ เตรส หสนจิตฺตานิฯ กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺฐหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปญฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติฯ

[56]

โสมนสฺสยุตานฏฺฐ, กุสลากุสลานิ จ;

กฺริยโต ปน ปญฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรสฯ

[57]

ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺฐหิ;

ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปญฺจหิฯ

อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติฯ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปญฺจมนฺติ อิมานิ ปญฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิฯ

อิทานิ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติฯ อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิฯ อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิฯ เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํฯ อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปุญฺญวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสญฺจ วิเสโสฯ

[58]

ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมิํ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;

รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโนฯ

[59]

ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;

ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยาฯ

เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺฐวิธํ, มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปญฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติฯ

[60]

เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปญฺจ อรูปิสุ;

จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติฯ

[61]

โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;

เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติฯ

[62]

กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,

กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;

หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,

กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํฯ

เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺติํสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติฯ

[63]

เอกวีสติ ปุญฺญานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;

ฉตฺติํเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติฯ

[64]

เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

อฏฺฐ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺฐา หิ สมาสโตฯ

[65]

ปิฏเก อภิธมฺมสฺมิํ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;

เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํฯ

[66]

อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธิํ;

เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรญฺเจว ตรนฺติ เตติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทโส

[67]

จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺฐา , เย จ เจตสิกา มยา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํฯ

ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกาฯ เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธาฯ

ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจราฯ เตสุ กามาวจรปฐมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนติํส ธมฺมา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปญฺญา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมญฺญตา จิตฺตกมฺมญฺญตา กายปาคุญฺญตา จิตฺตปาคุญฺญตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติฯ ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติฯ