ปิฏเก อภิธมฺมสฺมิํ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;

เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํฯ

[66]

อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธิํ;

เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรญฺเจว ตรนฺติ เตติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทโส

[67]

จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺฐา , เย จ เจตสิกา มยา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํฯ

ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกาฯ เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธาฯ

ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจราฯ เตสุ กามาวจรปฐมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนติํส ธมฺมา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปญฺญา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมญฺญตา จิตฺตกมฺมญฺญตา กายปาคุญฺญตา จิตฺตปาคุญฺญตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติฯ ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติฯ

อิเมหิ จตูหิ เตตฺติํส โหนฺติ ฯ ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปญฺจ อนิยตาฯ อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อญฺญมญฺเญน จ น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺติํเสว ธมฺมา โหนฺติฯ

[68]

อาทินา ปุญฺญจิตฺเตน, เตตฺติํส นิยตา มตา;

กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺติํส ภวนฺติ เตฯ

[69]

กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;

เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนาฯ

[70]

อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภฯ

[71]

กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏาฯ

[72]

ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสิํ ภชนฺติ น;

ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํฯ

[73]

ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,

มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;

ปุญฺเญสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,

เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตาฯ

[74]

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปฐมํ สมุทีริโต;

ปฐมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิรฯ

[75]

ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;

สญฺชานาติ จ สญฺญาย, เจตนาย จ เจตเยฯ

[76]

พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;

ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินาฯ

[77]

อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;

เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโตฯ

[78]

อยํ ตุ ปฐมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;

พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณญฺจ น ทิสฺสติฯ

[79]

เทสนากฺกมโต เจว, ปฐมํ สมุทีริโต;

อิจฺเจวํ ปน วิญฺเญยฺยํ, วิญฺญุนา น วิเสสโตฯ

[80]

น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;

วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตาฯ

ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิญฺเญยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิฯ เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโสฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, ผลฏฺเฐน เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนาฯ สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺฐาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานาฯ

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ สา สญฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิญฺญาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิญฺญาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา, ยโถปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานาฯ

เจตยตีติ เจตนาฯ สทฺธิํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยฯ

วิตกฺเกตีติ วิตกฺโกฯ วิตกฺกนํ วา วิตกฺโกฯ สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโรฯ วิจรณํ วา วิจาโรฯ อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ปินยตีติ ปีติฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานาฯ

จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตาฯ สมาธิสฺเสตํ นามํฯ โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺฐาโนฯ

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธาฯ สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานาฯ

สรนฺติ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติฯ สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, ถิรสญฺญาปทฏฺฐานาฯ

วีรภาโว วีริยํฯ วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํฯ ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, สํเวคปทฏฺฐานํฯ

ปชานาตีติ ปญฺญาฯ สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ

ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํฯ ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํฯ สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ ฐเปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติฯ

น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภฯ โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺฐาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยฯ

น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโสฯ

โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิยฯ

กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรีฯ ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํฯ ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺฐานาฯ อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิฯ จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา , กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กายลหุภาโว กายลหุตาฯ จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตาฯ กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กายมุทุภาโว กายมุทุตาฯ จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตาฯ กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กายกมฺมญฺญภาโว กายกมฺมญฺญตาฯ จิตฺตกมฺมญฺญภาโว จิตฺตกมฺมญฺญตาฯ

กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานํ, กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กายปาคุญฺญภาโว กายปาคุญฺญตาฯ จิตฺตปาคุญฺญภาโว จิตฺตปาคุญฺญตาฯ กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลญฺญนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ เคลญฺญภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตาฯ จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตาฯ กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐาโนฯ

อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

กิริยา กาโร, มนสฺมิํ กาโร มนสิกาโรฯ ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโรฯ

สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโรฯ ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมิํ กาโร มนสิกาโรฯ โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, อารมฺมณปทฏฺฐาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ

กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณาฯ สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ

โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตาฯ สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานาฯ เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติฯ

กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุฯ ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺฐานาฯ เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรติํ อิจฺฉนฺติฯ เอวํ กามาวจรปฐมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺติํส วา จตุตฺติํส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยถา จ ปฐเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิฯ สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโสฯ ปุน ตติเยน ญาณวิปฺปโยคโต ฐเปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺติํส วา เตตฺติํส วา เวทิตพฺพาฯ ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปฐเม วุตฺเตสุ ปน ฐเปตฺวา ปีติํ อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติฯ โสมนสฺสฏฺฐาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺฐาฯ สา ปน อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสาฯ ยถา จ ปญฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเฐนาปิฯ สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโสฯ สตฺตเมน ปน ฐเปตฺวา ปญฺญํ อวเสสา เอกติํส วา ทฺวตฺติํส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺฐเมนาปิฯ สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโสฯ เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

[81]

อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;

ชายนฺเตว วิสุํ ปญฺจ, กรุณามุทิตาทโยฯ

อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปฐมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปฐมจิตฺเต วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อญฺเญสุฯ ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺติํส วา เตตฺติํส วาฯ ตติเยน วิจารวชฺชา เอกติํส วา ทฺวตฺติํส วาฯ จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ติํส วา เอกติํส วาฯ ปญฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ติํส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺฐาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺฐาฯ เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปญฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโสฯ

โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตรา, เต ปน ปฐมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปฐมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโสฯ เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปฐมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ เอกูนวีสติ โหนฺติฯ อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปญฺจวีสติ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกาฯ

[82]

เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;

นิทฺทิฏฺฐา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินาฯ

ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํฯ กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํฯ ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วาฯ

ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโนฯ

มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อญฺญาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาโนฯ

มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานาฯ

อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํฯ ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ

มญฺญตีติ มาโนฯ โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโนฯ

อิสฺสตีติ อิสฺสาฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานาฯ

มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํฯ ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺฐานํฯ

กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํฯ

ถินตา ถินํฯ มิทฺธตา มิทฺธํฯ อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺฐานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกาฯ อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปฐมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ ปฐเมน, เอวํ ทุติเยนาปิฯ สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโสฯ ตติเยน ปฐเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ เสสา อฏฺฐารส เวทิตพฺพาฯ มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺฐิยา สห น อุปฺปชฺชตีติฯ จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติฯ ปญฺจเมน ปฐเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ปีติํ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติฯ โสมนสฺสฏฺฐาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺฐาฯ ฉฏฺเฐนาปิ ปญฺจเม วุตฺตสทิสา เอวฯ สสงฺขารตา , ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโสฯ สตฺตเมน ปญฺจเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ มาโน ปเนตฺถ อนิยโตฯ อฏฺฐเมน ฉฏฺเฐ วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ มาโน อนิยโต โหติฯ เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปฐเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา เตรสฯ เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺฐารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ

ตตฺถ ทุฏฺฐุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํฯ เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํฯ ตํ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺฐานํฯ

ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโนฯ อวเสสา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการาวฯ อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺฐารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิฯ สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโสฯ

ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺฐิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตาฯ เตหิ สทฺธิํ ปนฺนรส โหนฺติฯ

ตตฺถ ปวตฺตฏฺฐิติมตฺตา เอกคฺคตาฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาฯ สภาวํ วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานาฯ เสสา วุตฺตนยา เอวฯ

ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติฯ วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ จุทฺทส โหนฺติฯ อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติฯ เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโตฯ ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรญฺเจติฯ ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธาฯ ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกาฯ เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสาฯ ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติฯ กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติฯ วิภงฺเค ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

[83]

เตตฺติํสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺติํเสว ตโต ปเร;

พาตฺติํส ปญฺจเม ฉฏฺเฐ, เอกติํส ตโต ปเรฯ

อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อเหตุกาฯ เตสุ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สญฺญา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺฐิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติฯ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกาฯ ตตฺถ กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาฐาเน สุขเวทนา ปวิฏฺฐาฯ สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอวฯ

[84]

อิฏฺฐารมฺมณโยคสฺมิํ, จกฺขุวิญฺญาณกาทิสุ;

สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนาฯ

[85]

อุปาทาย จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;

สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเยฯ

[86]

ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;

ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํฯ

ตสฺมา กายวิญฺญาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺฐ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติฯ ตถา มโนวิญฺญาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตนฯ โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนญฺจ นานตฺตํฯ ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติฯ เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจราฯ อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจราฯ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติฯ

โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราฯ เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสาฯ เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นามฯ เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสาฯ เอตฺถ ปน กายวิญฺญาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺฐาฯ สา กายิกาพาธลกฺขณาฯ เสสา วุตฺตนยาเยวาติฯ เอวํ ฉตฺติํส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติฯ ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติฯ เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺฐหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา ฐเปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติฯ อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาฯ มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํฯ วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติฯ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สหฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจราฯ อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจราฯ เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติฯ เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ

[87]

กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-

หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;

สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,

สุคเตน มหามุนินา กถิตาฯ

[88]

อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,

ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;

อภิธมฺมนเย ทูราสเท,

อติคมฺภีรฐาเน วิชมฺภเตฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส

[89]

สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

นามสามญฺญโตเยว, ทฺเวปญฺญาส ภวนฺติ เตฯ

เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺฐิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปญฺจาติฯ

[90]