คนฺถารมฺภกถา

[1]

สมฺมา สมฺมาภิสมฺพุทฺธํ, ธมฺมํ ธมฺมปฺปกาสนํ;

สํฆํ สํฆุตฺตมํ โลเก, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํฯ

[2]

นามรูปปริจฺเฉทํ, ปวกฺขามิ สมาสโต;

มหาวิหารวาสีนํ, วณฺณนานยนิสฺสิตํฯ

1. ปฐโม ปริจฺเฉโท

นามตฺตยวิภาโค

[3]

ตตฺถ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ มตํ ติธา;

นามํ รูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโตฯ

[4]

กามภูมาทิเภเทน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;

เจโตยุตฺตา ทฺวิปญฺญาส, ธมฺมา เจตสิกา มตาฯ

[5]

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิญฺญาณธาตุโย;

สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตญฺจ, ตถา สนฺตีรณทฺวยํฯ

[6]

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตนฺติ จ;

อิจฺจาเหตุกจิตฺตานิ, ปุญฺญปากานิ อฏฺฐธาฯ

[7]

โสมนสฺสยุตํ ตตฺถ, หิตฺวา สนฺตีรณํ ตถา;

สตฺตากุสลปากานิ, ตาเนวาติ วินิทฺทิเสฯ

[8]

ปญฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนํ หสนนฺติ จ;

กฺริยจิตฺตมุทีริตํ, ติวิธมฺปิ อเหตุกํฯ

[9]

เอวํ อฏฺฐารสวิธํ, มานสํ โหติเหตุกํ;

มูลเภเทนากุสลํ, จิตฺตํ ตุ ติวิธํ มตํฯ

[10]

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํฯ

[11]

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺฐธา;

โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, ตตฺถากุสลมานสํฯ

[12]

โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;

โทสมูลมสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติปิ ทฺวิธาฯ

[13]

วิจิกิจฺฉาสหคตํ , อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ;

โมหมูลญฺจ ทุวิธํ, อุเปกฺขาย สมายุตํฯ

[14]

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, จิตฺตานีติ วิภาวเย;

หิตฺวาเหตุกปาปานิ, โสภนานิ ตโต ปรํฯ

[15]

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทฺวิธา ญาเณน สํยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํฯ

[16]

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺฐธา;

สเหตุกามาวจร-ปุญฺญปากกฺริยา ภเวฯ

[17]

กาเม เตวีส ปากานิ, ปุญฺญาปุญฺญานิ วีสติ;

เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปญฺญาส สพฺพถาฯ

[18]

ตกฺกจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปน;

ปฐมชฺฌานกุสลํ, วิปากญฺจ กฺริยา ตถาฯ

[19]

ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;

จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํฯ

[20]

ปญฺจมํ ปญฺจทสธา, รูปาวจรมีริตํ;

ปญฺจมชฺฌานเมเวกมรูปาวจรํ ปนฯ

[21]

อากาสานญฺจายตนํ, ปุญฺญปากกฺริยา ตถา;

วิญฺญาณญฺจายตนญฺจ, อากิญฺจญฺญายตนกํ;

เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทฺวาทสธา ภเวฯ

[22]

โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ผลจิตฺตํ ตถาปรํ;

สกทาคามานาคามิ, อรหตฺตนฺติ อฏฺฐธาฯ

[23]

ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกํ ตุ ปญฺจธา;

วิตฺถารานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธํ ภเวฯ

[24]

รูปาวจรจิตฺตานิ , คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;

ปฐมาทิชฺฌานเภเท, อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเมฯ

[25]

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ;

ฉตฺติํเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติฯ

[26]

เอกวีสสตํ วาถ, เอกูนนวุตีวิธํ;

จิตฺตํ ตํสมฺปโยเคน, ภินฺนา เจตสิกา ตถาฯ

[27]

ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตเนกคฺคตา ตถา;

ชีวิตํ มนสีกาโร, สพฺพสาธารณา มตาฯ

[28]

ตกฺกจาราธิโมกฺขา จ, วีริยํ ฉนฺทปีติโย;

ปกิณฺณกา ฉ อกฺขาตา, เตรสญฺญสมานตาฯ

[29]

ปกิณฺณกา น วิญฺญาเณ, วิตกฺโก ทุติยาทิสุ;

วิจาโร ตติยาทิมฺหิ, อธิโมกฺโข ตุ กงฺขิเตฯ

[30]

สนฺตีรณมโนธาตุตฺติเกสุ วีริยํ ตถา;

จตุตฺถสุขิเต ปีติ, ฉนฺโทเหตุมฺหิ โมมุเหฯ

[31]

ฉสฏฺฐิ ปญฺจปญฺญาส, เอกาทส จ โสฬส;

สตฺตติ วีสติ เจว, ตานิ จิตฺตานิ ทีปเยฯ

[32]

โมหาหิริกาโนตฺตปฺป-มุทฺธจฺจํ สพฺพปาปชํ;

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา ตุ ปฏิเฆ ตถาฯ

[33]

โลโภ โลเภ ตุ ทิฏฺฐิ จ, ทิฏฺฐิยุตฺเต วิยุตฺตเก;

มาโน จ ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปญฺจสุฯ

[34]

กงฺขิเต วิจิกิจฺฉาติ, จุทฺทสากุสลานิเม;

ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, นิยเมน ววตฺถิตาฯ

[35]

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธิ, ลหุตา มุทุตา ตถาฯ

[36]

กมฺมญฺญตา จ ปาคุญฺญอุชุตาติ ยุคา ฉ จ;

เอกูนวีสติ ธมฺมา, อญฺญมญฺญาวิโยคิโน;

เอกูนสฏฺฐิจิตฺเตสุ, โสภเนสุ ปวตฺติตาฯ

[37]

สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตาชีวาติ วิรตี อิมา;

โลกุตฺตเร สทา สพฺพา, สห กามสุเภ วิสุํฯ

[38]

กรุณามุทิตา นานา, รูเป ปญฺจมวชฺชิเต;

กทาจิ กาเม กุสเล, กฺริยจิตฺเต สเหตุเกฯ

[39]

ติเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, ปญฺญา สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

เอเต สทฺธาทโย ธมฺมา, ปญฺจวีสติ โสภนาฯ

[40]

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรตีกรุณาทโย;

นานา กทาจิ มาโน จ, ถินมิทฺธํ ตถา สหฯ

[41]

สตฺต สพฺพตฺถ ชายนฺติ, ฉ ตุ ธมฺมา ยถารหํ;

จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนาฯ

[42]

ทฺเวปญฺญาส ปนิจฺเจวํ, ธมฺเม สงฺคยฺห มานเส;

ลพฺภมาเน วิภาเวยฺย, ปจฺเจกมฺปิ วิจกฺขโณฯ

[43]

โสภนญฺญสมานา จ, ปฐเม วิรตี วินา;

ทุติยาทีสุ ตกฺกญฺจ, วิจารํ ตติยาทิสุฯ

[44]

จตุตฺถาทีสุ ปีติญฺจ, กรุณาทิญฺจ ปญฺจเม;

หิตฺวา เนว วิโยเชยฺย, สงฺขิปิตฺวาน ปญฺจธาฯ

[45]

ปญฺจติํส จตุตฺติํส, เตตฺติํส จ ยถากฺกมํ;

ทฺวตฺติํส ติํส เอวาถ, ชายนฺตีติ มหคฺคเตฯ

[46]

คเหตฺวา วิรตี สพฺพา, หิตฺวาน กรุณาทโย;

ปฐเม ทุติยาทิมฺหิ, วิตกฺกาทิํ วินา ตถาฯ

[47]

ปญฺจธาว คเณยฺเยวํ, ฉตฺติํสา จ ยถากฺกมํ;

ปญฺจติํส จตุตฺติํส, เตตฺติํสทฺวยมุตฺตเรฯ

[48]

โสภนญฺญสมานา จ, กาเมสุ กุสเล กฺริเย;

หิตฺวา วิรติโย ปาเก, วิรตีกรุณาทโยฯ

[49]

ญาณยุตฺเต โสมนสฺเส, วิยุตฺเต ญาณวชฺชิตา;

อุเปกฺขเก ปีติหีนา, วิปฺปยุตฺเต ทฺวยํ วินาฯ

[50]

จตุธา ติวิเธสฺเววํ, วิคเณยฺย ทฺวยํ ทฺวยํ;

น สนฺตุเปกฺขาสหิเต, กรุณาทีติ เกจนฯ

[51]

อฏฺฐติํส สตฺตติํสทฺวยํ ฉตฺติํสกํ สุเภ;

ปญฺจติํส จตุตฺติํสทฺวยํ เตตฺติํสกํ กฺริเยฯ

[52]

เตตฺติํส ปาเก ทฺวตฺติํสทฺวเยกติํสกํ ภเว;

สเหตุกามาวจรปุญฺญปากกฺริยามเนฯ

[53]

โมหาทโย สมานา จ, ปฐเม โลภทิฏฺฐิยา;

ตติเย โลภมาเนน, ชายนฺเตกูนวีสติฯ

[54]

อฏฺฐารส ปีติหีนา, ปญฺจเม สตฺตเม ตถา;

นวเม โทสกุกฺกุจฺจมจฺฉริสฺสาหิ วีสติฯ

[55]

ปฐมาทีสุ วุตฺตาว, ทุติยาทีสุ ชายเร;

ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมาฯ

[56]

ฉนฺทปีติํ วินุทฺธจฺเจ, กงฺขิเต นิจฺฉยํ วินา;

ปญฺจทเสว กงฺขาย, อสุเภสุ วิภาวเยฯ

[57]

สิเต สมานา นิจฺฉนฺทา, ทฺวาทเสกาทเสว ตุ;

ปีติํ หิตฺวาน โวฏฺฐพฺเพ, วีริยํ สุขตีรเณฯ

[58]

ทฺวยํ หิตฺวา มโนธาตุ, อุเปกฺขาตีรเณ ทส;

สตฺต สาธารณา เอว, ปญฺจวิญฺญาณสมฺภวาฯ

[59]

อิติ เจตสิ สมฺภูตา,

ทฺเวปญฺญาส ยถารหํ;

เญยฺยา เจตสิกา ธมฺมา,

เจโตเภทปฺปเภทิโนฯ

[60]

สุญฺญตญฺจานิมิตฺตญฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;

ติวิธาการมีเรนฺติ, นิพฺพานมมตํ พุธาฯ

[61]

ยํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ, ตตฺถานุตฺตรมานสํ;

สุญฺญตาทิวิโมกฺโขติ, นามมาลมฺพโต ลเภฯ

[62]

โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจว ตถาปรา;

อนุปาทิเสสา จาติ, ทุวิธา ปริยายโตฯ

[63]

ตเทตํ วานนิกฺขนฺตมจฺจนฺตํ สนฺติลกฺขณํ;

อสฺสาสกรณรสํ, เขมภาเวน คยฺหติฯ

[64]

ตํ นาเมตีติ นิพฺพานํ, นมนฺตีติ ตโตปเร;

เตปญฺญาสาติ นามานิ, จตุปญฺญาส สพฺพถาฯ

[65]

จิตฺตเจตสิกโยชนานยํ,

จิตฺตมุตฺตมมิทํ ปกาสิตํ;

สาธุ เจตสิ นิธาย ปณฺฑิตา,

สาธุ สาสนธรา ภวนฺติ เตฯ

[66]

พุทฺธปฺปวตฺตมวคาหิตโพธิญาณ-

มิจฺจาภิธมฺมมวคาหิตสพฺพธมฺมํ ;

โอคยฺห นามคตราสิมเสสยิตฺวา,

สงฺคยฺห สพฺพมิธ โยชิตมาทเรนฯ

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นามตฺตยวิภาโค นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

ลกฺขณรสุปฏฺฐานวิภาโค

[67]

สภาโว ลกฺขณํ นาม, กิจฺจสมฺปชฺชนา รโส;

คยฺหากาโร อุปฏฺฐานํ, ปทฏฺฐานํ ตุ ปจฺจโยฯ

[68]

อตฺตุปลทฺธิสงฺขาตา, สมฺปตฺตา จ ปนตฺถโต;

ลกฺขณรสุปฏฺฐานา, โวหาราโภคเภทิตาฯ

[69]

เตปญฺญาสสภาเวสุ, ตสฺมา เภทํ ยถารหํ;

ลกฺขณาทิปฺปกาเรหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ

[70]

จินฺเตตีติ ภเว จิตฺตํ, จินฺตนมตฺตเมว วา;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, จินฺเตนฺตีติ จ โคจรํฯ

[71]

ผุสตีติ ภเว ผสฺโส, ผุสนํ วาถ เกวลํ;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, ผุสนฺตีติ จ โคจรํฯ

[72]

เอวํ กตฺตริ ภาเว จ, กรเณ จ ยถารหํ;

เตปญฺญาสสภาเวสุ, สทฺทนิพฺพจนํ นเยฯ

[73]

อาลมฺพณมนํ จิตฺตํ, ตํวิชานนลกฺขณํ;

สหชาธิฏฺฐานรสํ, จินฺตากปฺโปติ คยฺหติฯ

[74]