กิเลสปฺปหานกถา

[1375]

เอเตสุ เยน เย ธมฺมา, ปหาตพฺพา ภวนฺติ หิ;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, ปกาสนมิโต ปรํฯ

อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺคญาเณสุ เย ธมฺมา เยน ญาเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานเมวํ เวทิตพฺพํฯ เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถาคติอาสว- โอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานานุสยมลอกุสลกมฺมปถ- อกุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ปหานกรานิฯ

ตตฺถ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิฯ เสยฺยถิทํ – รูปราคารูปราคมานอุทฺธจฺจาวิชฺชาติ อิเม ปญฺจ อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นามฯ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปญฺจ อโธภาคิยสํโยชนานิ นามฯ

กิเลสาติ ทส กิเลสาฯ เสยฺยถิทํ – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติฯ

มิจฺฉตฺตาติ ทส มิจฺฉตฺตาฯ เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาญาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตีติฯ

โลกธมฺมาติ อฏฺฐ โลกธมฺมา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติฯ อิธ ปน การณูปจาเรน ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส, อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มจฺฉริยานีติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยนฺติฯ อิมานิ อาวาสาทีสุ อญฺเญสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ มจฺฉริยานิฯ

วิปลฺลาสาติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย วิปลฺลาสาฯ

คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติฯ

อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภยานิฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺฐิอวิชฺชาสโวติฯ โอฆโยคานีติปิ เตสเมวาธิวจนํฯ นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทาทโยฯ ปรามาโสติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อธิวจนํฯ

อุปาทานาติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทีนีติฯ อนุสยาติ สตฺต อนุสยา กามราคานุสโย ปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานุสโยติฯ มลาติ ตโย มลา – โลโภ โทโส โมโหติฯ

อกุสลกมฺมปถาติ ทส อกุสลกมฺมปถาฯ เสยฺยถิทํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ทสฯ

อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ โลภมูลานิ อฏฺฐ, โทสมูลานิ ทฺเว, โมหมูลานิ ทฺเวติ อิเม ทฺวาทสาติฯ

เอเตสํ สํโยชนาทีนํ เอตานิ ยถาสมฺภวํ ปหานกรานิฯ กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา อปายคมนียา กามราคปฏิฆาติ เอเต ปฐมมคฺคญาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยมคฺคญาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยมคฺคญาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปญฺจปิ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺฌา เอวฯ

กิเลเสสุ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา ปฐมมคฺคญาณวชฺฌา, โทโส ตติยมคฺคญาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺฌานิฯ

มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปฐมมคฺคญาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยมคฺคญาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ มิจฺฉาวาจาติ เวทิตพฺพา, สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติญาณานิ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺฌานิฯ

โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยมคฺคญาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถมคฺคญาณวชฺโฌ, ยเส ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถมคฺคญาณวชฺโฌติ เอเกฯ

มจฺฉริยานิ ปฐมมคฺคญาณวชฺฌานิ เอวฯ

วิปลฺลาเสสุ ปน อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิวิปลฺลาสา , ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปฐมมคฺคญาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยมคฺคญาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺฌาฯ

คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปฐมมคฺคญาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยมคฺคญาณวชฺโฌ, อภิชฺฌากายคนฺโถ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺโฌวฯ

อคติโย ปฐมมคฺคญาณวชฺฌาฯ

อาสเวสุ ทิฏฺฐาสโว ปฐมญาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยญาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถญาณวชฺฌาฯ โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโยฯ

นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปฐมญาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยญาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถญาณวชฺฌานิฯ

ปรามาโส ปฐมญาณวชฺโฌฯ

อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน ‘‘กามา’’ติ อาคตตฺตา รูปารูเปสุ ราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตญฺจ กามุปาทานํ จตุตฺถญาณวชฺฌํ, เสสานิ ปฐมญาณวชฺฌานิฯ

อนุสเยสุ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยา ปฐมญาณวชฺฌา, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยญาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถญาณวชฺฌาฯ

มเลสุ โทสมลํ ตติยญาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถญาณวชฺฌาเนวฯ

อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ปฐมญาณวชฺฌา, ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตติยญาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา จตุตฺถญาณวชฺฌาวฯ

อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปญฺจ ปฐมญาณวชฺฌา, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยญาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถญาณวชฺฌาติฯ

ยญฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติฯ

[1376]

เอเตสุ ญาเณสุ จ เยน เยน,

โย โย หิ ธมฺโม สมุเปติ ฆาตํ;

โส โส อเสเสน จ เตน เตน,

สนฺทสฺสิโต สาธุ มยา ปเนวํฯ

กิเลสปหานกฺกมกถายํฯ

[1377]

ปริญฺญาทีนิ กิจฺจานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

สจฺจาภิสมเย ตานิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ

[1378]

เอเกกสฺส ปเนเตสุ,

ญาณสฺเสกกฺขเณ สิยา;

ปริญฺญา จ ปหานญฺจ,

สจฺฉิกิริยา จ ภาวนาฯ

[1379]

ปริญฺญาทีนิ เอตานิ, กิจฺจาเนกกฺขเณ ปน;

ยถาสภาวโต ตานิ, ชานิตพฺพานิ วิญฺญุนาฯ

[1380]

ปทีโป หิ ยถา โลเก, อปุพฺพาจริมํ อิธ;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปนฯ

[1381]

อาโลกญฺจ วิทํเสติ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

ปริยาทิยติ เตลญฺจ, วฏฺฏิํ ฌาเปติ เอกโตฯ

[1382]

เอวํ ตํ มคฺคญาณมฺปิ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริปิ จ กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปนฯ

[1383]

ปริญฺญาภิสมเยเนว, ทุกฺขํ อภิสเมติ โส;

ปหานาภิสมเยเนว, ตถา สมุทยมฺปิ จฯ

[1384]

ภาวนาวิธินาเยว, มคฺคํ อภิสเมติ ตํ;

อารมฺมณกฺริยาเยว, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ โสฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณ’’นฺติฯ ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏิํ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา อนฺธการํ นาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ ยถา อาโลกํ วิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิมคฺคํ ภาเวติฯ ยถา เตลํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทาเนน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เวทิตพฺพํฯ

[1385]

อุคฺคจฺฉนฺโต ยถาทิจฺโจ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ อิธฯ

[1386]

โอภาเสติ จ รูปานิ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

อาโลกญฺจ วิทํเสติ, สีตญฺจ ปฏิหญฺญติฯ

[1387]

ยถา จ มหตี นาวา, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปนฯ

[1388]

ชหตี โอริมํ ตีรํ, โสตํ ฉินฺทติ สา ปน;

ตถา วหติ ภณฺฑญฺจ, ตีรมปฺเปติ ปาริมํฯ

[1389]

นาวาโยริมตีรสฺส, ยถา ปชหนํ ปน;

ตเถว มคฺคญาณสฺส, ทุกฺขสฺส ปริชานนํฯ

[1390]

ยถา ฉินฺทติ ตํ โสตํ, ตณฺหํ ชหติ ตํ ตถา;

ยถา วหติ ตํ ภณฺฑํ, สหชาตาทินา ปนฯ

[1391]

ตเถว ปจฺจยตฺเตน, มคฺคํ ภาเวติ นาม โส;

ยถา ปารํ ปน เอวํ, นิโรธารมฺมณํ ภเวฯ

[1392]

โลกุตฺตเรน นิทฺทิฏฺฐา, ยา โลกุตฺตรภาวนา;

สา สงฺเขปนเยเนวํ, มยา สาธุ ปกาสิตาฯ

[1393]

โก หิ นาม นโร โลเก,

โลกุตฺตรสุขาวหํ;

ภาวนํ ปน ปญฺญาย,

น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโตฯ

[1394]

อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,

อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;

วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,

อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เตวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

24. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทโส

[1395]

เยสํ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;

ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํฯ

กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อญฺญมญฺญนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติฯ

ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยาฯ อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ