ยถา มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;

เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติฯ

[1224]

สตฺตสญฺญํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;

ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺฐิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติฯ

[1225]

ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;

อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโตฯ

[1226]

ทิฏฺฐิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,

สุฏฺฐุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;

ทิฏฺฐิคตานิ มลานิ อเสสํ,

นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺสฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

อฏฺฐารสโม ปริจฺเฉโทฯ

19. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส

[1227]

เอตสฺส นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;

กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ฐิตํ ปนฯ

[1228]

กงฺขาวิตรณํ นาม, ญาณํ ตํ สมุทีริตํ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนาฯ

[1229]

นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;

อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเทฯ

[1230]

เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;

อฏฺฐิมิญฺชญฺจ วกฺกญฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จฯ

[1231]

อิจฺเจวมาทิพาตฺติํส-โกฏฺฐาสปจฺจยสฺส หิ;

ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเยฯ

[1232]

อวิชฺชา ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;

เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโตฯ

[1233]

ชนโก เหตุ อกฺขาโต,

ปจฺจโย อนุปาลโก;

เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,

ปจฺจยา ปถวาทโยฯ

[1234]

อิติเม ปญฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;

อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยาฯ

[1235]

ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;

ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเวฯ

[1236]

อิจฺเจวํ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;

กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขุญฺจ, รูปมาโลกเมว จฯ

[1237]

ปฏิจฺจ จกฺขุวิญฺญาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;

นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติฯ

[1238]

โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺติํ ทิสฺวาน ปจฺจยา;

ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํฯ

[1239]

ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;

ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติฯ

[1240]

ตสฺเสวํ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปญฺจธา ตถา;

อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปญฺจธา สมุทีริตาฯ

[1241]

ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;

สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติฯ

[1242]

เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;

เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติฯ

[1243]

กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺฐ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;

อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปนฯ

ตตฺถ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อุภินฺนมนฺตเร ปญฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นามฯ ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติฯ

[1244]

อปรํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;

อาสนฺนญฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํฯ

[1245]

อญฺญํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;

ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จฯ

ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติฯ อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติฯ อุปปีฬกํ ปน อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติฯ อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติฯ เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติฯ

อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติฯ

อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺติํ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมญฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติฯ ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติฯ

[1246]

เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;

เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติฯ

[1247]

เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;

ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํฯ

เตนาหุ โปราณา –

[1248]

‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํฯ

[1249]

เอวํ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;

พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติฯ

[1250]

อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;

เอตมตฺถมนญฺญาย, ติตฺถิยา อสยํวสีฯ

[1251]

สตฺตสญฺญํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;

ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ, อญฺญมญฺญวิโรธิโนฯ

[1252]

ทิฏฺฐิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;

ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเรฯ

[1253]

เอวเมตํ อภิญฺญาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;

คมฺภีรํ นิปุณํ สุญฺญํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติฯ

[1254]

กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;

อญฺญมญฺญํ อุโภ สุญฺญา, น จ กมฺมํ วินา ผลํฯ

[1255]

ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;

น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติฯ

[1256]

ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;

พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติฯ

[1257]

ผเลน สุญฺญํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;

กมฺมญฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํฯ

[1258]

น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,

สํสารสฺสตฺถิ การโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,

เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติฯ

[1259]

เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;

ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺฐิตํฯ

[1260]

กงฺขาวิตรณํ นาม, ญาณํ ตํ สมุทีริตํ;

ธมฺมฏฺฐิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิฯ

[1261]

อิมินา ปน ญาเณน,

สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;

โหติ ลทฺธปติฏฺโฐว,

โสตาปนฺโน หิ จูฬโกฯ

[1262]

ตสฺมา สปญฺโญ ปน อตฺถกาโม,

โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;

ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,

ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

20. วีสติโม ปริจฺเฉโท