เมนู

13. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธนิทฺเทโส

เอตฺถาห – นิทฺทิฏฺฐา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโฐฯ ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนาฯ ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อญฺญสฺส การกสฺสาภาวโตฯ การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติฯ อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปญฺญาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กิํ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยาฯ ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยาฯ ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อญฺโญ วา สิยา, อนญฺโญ วาฯ อถานญฺโญ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนญฺญตฺตาฯ

อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติฯ กิํ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนญฺญตฺตาฯ เจตนตฺตานํ อนญฺญตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํฯ อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺฐตุ เจตนาฯ

อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อญฺโญ สิยาฯ อถ อญฺญสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวญฺจ สติ ‘‘เจตนาย อนญฺโญ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิญฺญา หีนาฯ อถาปิ เจตนตฺตานํ อนญฺญตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุฯ อถ น ภวติ, ปฏิญฺญา หีนาฯ อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺฐตุฯ อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนญฺญตฺตปกฺขํ ปริจฺจชฯ อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิญฺญาหีโน ภวสิฯ

อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนญฺโญ, อญฺโญเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อญฺญตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมญฺญตฺตญฺจ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตญฺจาติฯ ตตฺถ กิํ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วทามีติฯ ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วทามีติฯ ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติฯ

อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติฯ กิํ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโตฯ

อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโนฯ อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺฐตุ เจตนาฯ อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิฯ เอวญฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิญฺญา หีนาฯ อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิญฺญาหีโน อสิฯ อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺฐตุฯ อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติฯ

อถ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อญฺญตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อญฺญตฺตํ สิยาฯ เจตนาย วินา อนญฺญตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อญฺโญ สิยา ฯ อญฺโญ จ หิ ฆโฏ อญฺโญ จ ปโฏติ? น, เอวญฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติฯ ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ

ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –

[779]

‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,

โส จ สนฺธาวตี นโร;

โส จ กโรติ เวเทติ,

สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จฯ

[780]

‘‘สตฺโต สํสารมาปนฺโน,

ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;

อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,

อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จฯ

[781]

‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา,

ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,

ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จฯ

[782]

‘‘ยญฺหิ กโรติ ปุริโส,

กาเยน วาจา อุท เจตสา;

ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,

ตญฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จฯ

[783]

‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,

ปุคฺคลสฺสฏฺฐิสญฺจโย;

สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,

อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จฯ

[784]

‘‘อสทฺโธ อกตญฺญู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จฯ –

วุตฺตนฺติฯ สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตญฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโตฯ นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –

[785]

‘‘กิํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺฐิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จฯ

[786]

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,

โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,

โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จฯ

ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพฯ ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจญฺจา’’ติฯ ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต ญาตพฺพานิฯ เอวํ อสงฺกรโต ญตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺติํ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติฯ

[787]

โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;

กเมน ปรมา ปญฺญา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํฯ

[788]

อติมติกรมาธินีหรํ,

วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;

ปฐติ สุณติ โย สทา อิมํ,

วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโนฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

14. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท