เมนู

1. อตีตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา

[299] เย กตูปจิตา กุสลากุสลา ธมฺมา วิปากทานาย อกโตกาสา, กโตกาสา จ เย ‘‘โอกาสกตุปฺปนฺนา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เย จ วิปฺปกตวิปากา, เต สพฺเพปิ ‘‘อวิปกฺกวิปากา’’ติ เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิปากทานสามตฺถิยํ อนปคตนฺติ อธิปฺปาเยน ปรวาที อตฺถิตํ อิจฺฉติฯ เย ปน ปรวาที สพฺเพน สพฺพํ วิปกฺกวิปากา กุสลากุสลา ธมฺมา, เตสํ อปคตนฺติ นตฺถิตํ อิจฺฉติฯ เตนาห ‘‘อตฺถีติ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถี’’ติอาทิฯ เอวํ อิจฺฉนฺตสฺส ปน ปรวาทิโน ยถา อวิปาเกสุปิ เอกจฺจํ นตฺถีติ อาปชฺชติ, เอวํ วิปกฺกวิปาเกสุ อวิปกฺกวิปาเกสุ จ อาปชฺชเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ ราสีนํ วเสนา’’ติอาทิฯ โวหารวเสนาติ ผลสฺส อนุปรมโวหารวเสน, เหตุกิจฺจํ ปน อนุปรตํ อนุปจฺฉินฺนํ อตฺถีติ ลทฺธิยํ ฐิตตฺตา โจเทตพฺโพวฯ อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตมานญฺหิ ผลสฺส ปพนฺธโวหารํ ปรวาที โวหารโต อตฺถีติ อิจฺฉติ, เหตุ ปนสฺส กมฺมํ ปรมตฺถโต จ กมฺมูปจยวาทิภาวโต ปตฺติอปฺปตฺติสภาวตาทโย วิย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโย นาม เอโก สงฺขารธมฺโม อวิปนฺโน, โสปิ ตสฺเสว เววจนนฺติ ปรวาทีฯ ยํ สนฺธายาห –

‘‘นปฺปจยนฺติ กมฺมานิ, อปิ กปฺปสหสฺสโต;

ปตฺวา ปจฺจยสามคฺคิํ, กาเล ปจฺจนฺติ ปาณิน’’นฺติฯ

ยญฺจ สนฺธาย ปรโต ปริโภคมยปุญฺญกถาย ‘‘ปริโภคมยํ ปน จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาตี’’ติ วกฺขติฯ

เอกจฺจํอตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา

[301] ปรมตฺถสติปฏฺฐานตฺตาติ เอเตน โลกุตฺตราย เอว สมฺมาสติยา ตตฺถาปิ มคฺคภูตาย นิปฺปริยาเยน สติปฏฺฐานภาโว นิยฺยานิกตฺตา อิตราย ปริยาเยนาติ ทสฺเสติฯ มคฺคผลสมฺมาสติยา ธมฺมานุสฺสติภาวปริยาโย อตฺถีติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺฐานสมุทายภูตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ สติสมุทายภูตสฺส น สติโคจรภูตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สติโคจรสฺส หิ สติปฏฺฐานตํ โจเทตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขายตนํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ อารทฺธํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพธมฺมานํ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺต’’นฺติฯ สุตฺตสาธนายํ ปน ปฐมํ โลกิยสติปฏฺฐานวเสน, ทุติยํ มิสฺสกวเสน, ตติยํ โลกุตฺตรวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. เหวตฺถิกถาวณฺณนา

[304] เหวตฺถิกถายํ ‘‘สพฺโพ ธมฺโม สกภาเวน อตฺถิ ปรภาเวน นตฺถี’’ติ ปวตฺโต ปรวาทีวาโท ยถา วิภชฺช ปฏิปุจฺฉา วา น พฺยากาตพฺโพ, เอวํ เอกํสโต น พฺยากาตพฺโพ วิเสสาภาวโต, เกวลํ ฐปนียปกฺเข ติฏฺฐตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อวตฺตพฺพุตฺตเรนา’’ติฯ ยถา หิ สพฺเพ วาทา สปฺปฏิวาทาวาติ ปฏิญฺญา ภูตกถนตฺตา อวตฺตพฺพุตฺตรา อุเปกฺขิตพฺพา, เอวมยมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อุเปกฺขิตพฺเพนา’’ติฯ อถ วา อวตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อวตฺตพฺพุตฺตรํฯ ยถา อนิจฺจวาทินํ ปติ อนิจฺโจ สทฺโท ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ, อุตฺตรํ น วตฺตพฺพํ สิทฺธสาธนภาวโต, เอวํ อิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สิทฺธสาธนญฺหิ ทฑฺฒสฺส ฑหนสทิสตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา, อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา ปรวาทินา เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถิ, เตเนว สภาเวน โส วินา กาลเภทาทิปรามสเนน นตฺถีติ ปติฏฺฐาปียติ, ตสฺมา ‘‘อโยนิโส ปติฏฺฐาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘เหวตฺถิ, เหวํ นตฺถี’’ติ ปฏิชานนฺเตน ปรวาทินา ยถา สปรภาเวหิ รูปาทีนํ อตฺถิตา ปฏิญฺญาตา, เอวํ กาลเทสาทิเภเทหิปิ สา ปฏิญฺญาตา เอวฯ เตเนวาห ‘‘อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถี’’ติฯ เอวํ สติ นิคณฺฐาเจลกวาโท ปริทีปิโต สิยาฯ เต หิ ‘‘สิยา อตฺถิ, สิยา นตฺถิ, สิยา อตฺถิ จ นตฺถิ จา’’ติอาทินา สพฺพปทตฺเถสุ ปตฺตภาเค ปฏิชานนฺติฯ ตตฺถ ยทิ วตฺถุโน สภาเวเนว, เทสกาลสนฺตานวเสน วา นตฺถิตา อธิปฺเปตา, ตํ สิทฺธสาธนํ สกวาทิโนปิ อิจฺฉิตตฺตาฯ ยสฺส หิ ธมฺมสฺส โย สภาโว, น โส ตโต อญฺญถา อุปลพฺภติฯ ยทิ อุปลพฺเภยฺย, อญฺโญ เอว โส สิยาฯ น เจตฺถ สามญฺญลกฺขณํ นิทสฺเสตพฺพํ สลกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส นตฺถิภาวสฺส อภาวโตฯ ยถา จ ปรภาเวน นตฺถิตาย น วิวาโท, เอวํ เทสกาลนฺตเรสุปิ อิตฺตรกาลตฺตา สงฺขารานํฯ น หิ สงฺขารา เทสนฺตรํ, กาลนฺตรํ วา สงฺกมนฺติ ขณิกภาวโตฯ เอเตเนว ปริยายนฺตเรน นตฺถิตาปิ ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ ยถา จ อตฺถิตา, นตฺถิตา วินา กาลเภเทน เอกสฺมิํ ธมฺเม ปติฏฺฐํ น ลภนฺติ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตา, เอวํ สพฺพทาปิ นิจฺจตฺตาฯ

ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ฐิตํ รุจกาทิภาวํ อาปชฺชตีติ นิจฺจานิจฺจํฯ ตญฺหิ สุวณฺณภาวาวิชหนโต นิจฺจํ กฏกาทิภาวหานิโต อนิจฺจํ, เอวํ สพฺพธมฺมา’’ติฯ เต อิทํ วตฺตพฺพา ‘‘กิํ กฏกภาโว กฏกสฺส, อุทาหุ สุวณฺณสฺสา’’ติฯ ยทิ กฏกสฺส, สุวณฺณนิรเปกฺโข สิยา ตทญฺญภาโว วิยฯ อถ สุวณฺณสฺส, นิจฺจกาลํ ตตฺถ อุปลพฺเภยฺย สุวณฺณภาโว วิยฯ น จ สกฺกา อุภินฺนํ เอกภาโวติ วตฺตุํ กฏกวินาเสปิ สุวณฺณาวินาสโตฯ