อญฺญานีติ อญฺญาการานิ อภิธมฺมปกรณาทีนิ อกริํสุ, ปวตฺตนฺตานิปิ ตานิ อญฺญถา กตฺวา ปฐิํสูติ อตฺโถ ฯ มญฺชุสิรีติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ตํ นามํ ปิฏกตฺตยํ อนุวตฺตนฺเตหิ ภิกฺขูหิ คยฺหติ? อิตเรหิ คยฺหมานมฺปิ วา สาสนิกปริญฺเญหิ น สาสนาวจรํ คยฺหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ นิกายนามนฺติ มหาสงฺฆิกาทินิกายนามํ, ทุตฺตคุตฺตาทิวคฺคนามญฺจฯ

สงฺกนฺติกานํ เภโท สุตฺตวาทีติ สงฺกนฺติกานํ อนนฺตเร เอโก นิกายเภโท สุตฺตวาที นาม ภิชฺชิตฺถฯ สหาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, คณิยมานาติ อตฺโถฯ

อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายาติ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายฯ อุปฺปชฺชนเกติ ตโต ปฏฺฐาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชนเกฯ สุตฺตสหสฺสาหรณญฺเจตฺถ ปรวาทภญฺชนตฺถญฺจ สกวาทปติฏฺฐาปนตฺถญฺจฯ สุตฺเตกเทโสปิ หิ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุจฺจติ สมุทายโวหารสฺส อวยเวสุปิ ทิสฺสนโต ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ จฯ เต ปเนตฺถ สุตฺตปเทสา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา อาคตา เวทิตพฺพาฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺโค

1. ปุคฺคลกถา

1. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[1] สมฺพราทีหิ ปกปฺปิตวิชฺชา, ตถาภิสงฺขตานิ โอสธานิ จ ‘‘มายา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิธ ปน มายาย อาหิตวิเสสา อภูตญฺเญยฺยาการา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา มายาติ วุตฺตา’’ติ อาหฯ สจฺจญฺเญว สจฺจิกํ, โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส ญาณสฺส วิสยภาวฏฺเฐนาติ สจฺจิกฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘ภูตฏฺโฐ’’ติฯ อวิปรีตภาวโต เอว ปรโม ปธาโน อตฺโถติ ปรมตฺโถ, ญาณสฺส ปจฺจกฺขภูโต ธมฺมานํ อนิทฺทิสิตพฺพสภาโวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตฺโถ’’ติฯ

อตฺถีติ วจนสามญฺเญนาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.96; กถา. 22) ‘‘อตฺถี’’ติ ปวตฺตวจนสามญฺเญนฯ อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลนฺติ วทนฺติฯ ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโตติ เหตุํ ทูเสนฺโต, อเหตุํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ เหตุ หิ ปฏิญฺญาย ปติฏฺฐาปนโต ปติฏฺฐา, ตํ ปน เหตุํ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ สจฺจิกฏฺเฐนา’’ติอาทิมาหฯ ปโยคโต ปน ทูสเนน สทฺธิํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ โอกาสํ อททมาโนติ ยถานุรูปํ ยุตฺติํ วตฺตุํ อวสรํ อเทนฺโตฯ อถ วา ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโต, ปฏิญฺญํ เอว ปริวตฺเตนฺโตติ อตฺโถฯ อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ หิ สกวาทิํ อุทฺทิสฺส ปรวาทิโน ปฏิญฺญาว น ยุตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วิเสสิตพฺพสฺสฯ เตเนวาห ‘‘อนุปลพฺภเนยฺยโต น ตว วาโท ติฏฺฐตีติ นิวตฺเตนฺโต’’ติฯ รูปญฺจ อุปลพฺภติ…เป.… ทสฺเสตีติ เอเตน ปรวาทินา อธิปฺเปตเหตุโน วิปรีตตฺถสาธกตฺตํ ทสฺเสติฯ

อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติ อาการโต ตํอาการวนฺตานํ อนญฺญตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถาติ อาการ, อาการวนฺตานํ เภเทฯ

เอติสฺสาติ ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺเฐนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ทุติยปุจฺฉายฯ เอส วิเสโสติ โย ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิสยสฺส สภาวาการเภโท, เอส ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิเสโสฯ สภาวธมฺมานํ สามญฺญลกฺขเณน อภินฺนานมฺปิ สลกฺขณโต เภโทเยวาติ อญฺญธมฺมสฺส อญฺเญนากาเรน น กทาจิปิ อุปลพฺโภ ภเวยฺยฯ ยทิ สิยา, อญฺญตฺตเมว น สิยาติ รุปฺปนาทิสปจฺจยาทิอากาเรน อนุปลพฺภมาโนปิ ปุคฺคโล อตฺตโน ภูตสภาวฏฺเฐน อุปลพฺภเตวาติ วทนฺตํ ปรวาทินํ ปติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิ โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปน…เป.… นิคฺคโห จ น กาตพฺโพ’’ติฯ ตตฺถ นิคฺคโหติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ วุตฺตนิคฺคโห, ปราชยาโรปเนน ปรวาทิโน นิคฺคณฺหนนฺติ อตฺโถฯ

สฺวายํ ปน ยสฺมา ตสฺส วาทาปราธเหตุโก, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ โทสาปราธปริยาเยหิ วิภาวิโตฯ อวชานนญฺเหตฺถ นิคฺคหฏฺฐานํฯ ตถา หิ ปฏิญฺญาหานิ, ปฏิญฺญานฺตรํ, ปฏิญฺญาวิโรโธ, ปฏิญฺญาสญฺญาโส, เหตฺวนฺตรํ, อตฺถนฺตรํ, นิรตฺถกํ, อวิญฺญาตตฺถํ, อสมฺพนฺธตฺถํ, อปฺปตฺตกาลํ, อูนํ, อธิกํ, ปุนรุตฺตํ, อนนุภาสนํ, อวิญฺญาตํ, อปฺปฏิภา, วิกฺเขโป, มตานุญฺญา, อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ, อนนุยุญฺชิตพฺพสฺส อนุโยโค, อปสิทฺธนฺตรํ, เหตฺวาภาสา จาติ ทฺวาวีสติ นิคฺคหฏฺฐานานิ ญายวาทิโน วทนฺติฯ

ตตฺถ วิสทิสูทาหรณธมฺมานุชานนํ ปฐมุทาหรเณ ปฏิญฺญาหานิฯ ปฏิญฺญาตตฺถปฏิเสเธ ตทญฺญตฺถนิทฺเทโส ปฏิญฺญานฺตรํฯ ปฏิญฺญาวิรุทฺธเหตุกิตฺตนํ ปฏิญฺญาวิโรโธฯ ปฏิญฺญาตตฺถาปนยนํ ปฏิญฺญาสญฺญาโสฯ อวิเสสวุตฺเต เหตุมฺหิ ปฏิสิทฺเธ วิเสสเหตุกถนํ เหตฺวนฺตรํฯ อธิกตตฺถานุปโยคิอตฺถกถนํ อตฺถนฺตรํฯ มาติกาปาโฐ วิย อตฺถหีนํ นิรตฺถกํฯ ติกฺขตฺตุํ วุตฺตมฺปิ สกฺขิปฏิวาทีหิ อวิทิตํ อวิญฺญาตตฺถํฯ ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธรหิตํ อสมฺพนฺธตฺถํฯ อวยววิปลฺลาสวจนํ อปฺปตฺตกาลํฯ อวยววิกลํ อูนํฯ อธิกเหตูทาหรณํ อธิกํฯ ฐเปตฺวา อนุวาทํ สทฺทตฺถานํ ปุนปฺปุนํ วจนํ อตฺถาปนฺนวจนญฺจ ปุนรุตฺตํฯ ปริสาย วิทิตสฺส ตีหิ วุตฺตสฺส อปจฺจุทาหาโร อนนุภาสนํฯ

ยํ วาทินา วุตฺตํ ปริสาย วิญฺญาตํ ปฏิวาทินา ทุวิญฺญาตํ, ตํ อวิญฺญาตํฯ ตํวาทินา วตฺตพฺเพ วุตฺเต ปรวาทิโน ปฏิวจนสฺส อนุปฏฺฐานํ อปฺปฏิภาฯ กิจฺจนฺตรปฺปสงฺเคน กถาวิจฺฉินฺทนํ วิกฺเขโปฯ อตฺตโน โทสานุชานเนน ปรปกฺขสฺส โทสปฺปสญฺชนํ ปรมตานุชานนํ มตานุญฺญาฯ นิคฺคหปฺปตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํฯ สมฺปตฺตนิคฺคหสฺส อนิคฺคหฏฺฐาเน จ นิคฺคณฺหนํ อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อนุโยโคฯ เอกํ สิทฺธนฺตมนุชานิตฺวา อนิยมโต ตทญฺญสิทฺธนฺตกถาปฺปสญฺชนํ อปสิทฺธนฺตรํฯ อสิทฺธา อเนกนฺติกา วิรุทฺธา จ เหตฺวาภาสา, เหตุปติรูปกาติ อตฺโถฯ เตสญฺจ กถนํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติฯ

อิเมสุ ทฺวาวีสติยา นิคฺคหฏฺฐาเนสุ อิทํ ปฏิญฺญาย อปนยนโต สยเมว ปจฺจกฺขานโต ปฏิญฺญาสญฺญาโส นาม นิคฺคหฏฺฐานํฯ เตเนวาห ‘‘อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสตี’’ติฯ อสิทฺธตฺตาติ เอเตน ปจฺจกฺขโต อนุมานโต จ ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภมาหฯ น หิ โส ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภติฯ ยทิ อุปลพฺเภยฺย, วิวาโท เอว น สิยา, อนุมานมฺปิ ตาทิสํ นตฺถิ, เยน ปุคฺคลํ อนุมิเนยฺยุํฯ ตถา หิ ตํ สาสนิโก ปุคฺคลวาที วเทยฺย ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา รูปเวทนาทิ วิยฯ ยญฺหิ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ ยทิ วุตฺตํ, ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ ยถา ตํ รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ ยํ ปน ปรมตฺถโต นตฺถิ, น ตํ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ ปกติวาทิอาทีนํ ปกติอาทีติ, ตํ มิจฺฉาฯ เอตฺถ หิ ยทิ โวหารโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, สิทฺธํ สาธนํ, อถ ปรมตฺถโต, อสิทฺโธ เหตุ ตถา อวุตฺตตฺตาฯ วิรุทฺโธ จ ตสฺส อนิจฺจสงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาทิภาวาสาธนโต รูปเวทนาทีสุ ตถา ทิฏฺฐตฺตาติอาทินา ตสฺส อเหตุกภาวสฺเสว ปากฏภาวโตฯ

ยํ ปน พาหิรกา ปุถุ อญฺญติตฺถิยา วทนฺติฯ อตฺเถว จ ปรมตฺถโต อตฺตา ญาณาภิธานสฺส ปวตฺติยา นิมิตฺตภาวโต รูปาทิ วิยฯ อถ วา อตฺตาติริตฺตปทตฺถนฺตโร รูปกฺขนฺโธ ขนฺธสภาวตฺตา ยถา ตํ อิตรกฺขนฺธาฯ ยญฺเหตฺถ ปทตฺถนฺตรํ, โส ปุคฺคโลติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ จ ปุริมสฺส เหตุโน ปญฺญตฺติยา อเนกนฺติกตา อสิทฺธตา จฯ น หิ อสโต สกวาทินํ ปติ ปรมตฺถโต ญาณาภิธานปฺปวตฺติยา นิมิตฺตภาโว สิชฺฌติฯ โวหารโต เจ, ตทสิทฺธสาธนตา รูปาทิสภาววินิมุตฺตรูโปปิ ปุคฺคโล น โหตีติ เอวมาทิวิรุทฺธตฺถตาฯ ปจฺฉิมสฺส ปน เหตุโน สาเธตพฺพตฺถสามญฺญปริคฺคเห สิทฺธสาธนตา, รูปกฺขนฺธโต ปทตฺถนฺตรโต ปรมตฺถนฺตรภูตเวทนาทิสมฺภวสฺส อิจฺฉิตตฺตา จฯ ตพฺพิเสสปริคฺคเห จ สกวาทินํ ปติ อุทาหรณาภาโว ปรปริกปฺปิตชีวปทตฺถวิรหโตฯ อิตรกฺขนฺธานํ เวทนาทิวินิมุตฺตอุภยสิทฺธชีวปทตฺถสหิโตปิ รูปกฺขนฺโธ น โหติ อิตรกฺขนฺธา วิยาติ วิรุทฺธตฺถตา จฯ

ยํ ปน กาณาทา ‘‘สุขาทีนํ นิสฺสยภาวโต’’ติ อนุมานํ วทนฺติ, เต อิทํ วตฺตพฺพา – กิํ สุขาทีนํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธํ ยโต สุขาทินิสฺสยตาย อตฺตา อนุมียติฯ ยทิ อุปฺปาโท, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ สุขาทโย เอกโต เอว ภเวยฺยุํ การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต อญฺญนิรเปกฺขโต จฯ อถ อญฺญมฺปิ กิญฺจิ อินฺทฺริยาทิการณนฺตรมเปกฺขิตพฺพํ, ตเทว โหตุ การณํ, กิมญฺเญน อทิฏฺฐสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํฯ อถ ปน เตสํ อตฺตาธีนา วุตฺตีติ วเทยฺยุํ, เอวมฺปิ น สิชฺฌติ อุทาหรณาภาวโตฯ น หิ รูปาทิวินิมุตฺโต ตาทิโส โกจิ สภาวธมฺโม สุขาทิสนฺนิสฺสยภูโต อตฺถิ, ยโต อตฺตโน อตฺตตฺถสิทฺธิยา อุทาหรณํ อปทิเสยฺยุํฯ อิมินา นเยน อสมาสปทาภิเธยฺยตฺตาติอาทีนมฺปิ อยุตฺตตฺตา นิวาเรตพฺพาฯ ตถา ‘‘อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ อิมินา จ ปกติอณุอาทีนมฺปิ พาหิรปริกปฺปิตานํ อสิทฺธตา วุตฺตาวาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ ปน เตสํ อสิทฺธีติ? ปมาเณน อนุปลพฺภนโตฯ น หิ ปจฺจกฺขโต ปกติ สิทฺธา กปิลสฺสปิ อิสิโน ตสฺส อปจฺจกฺขภาวสฺส กาปิเลหิ อนุญฺญายมานตฺตาฯ

ยํ ปน ‘‘อตฺถิ ปธานํ เภทานํ อนฺวยทสฺสนโต สกลกลาปมตฺตํ วิยา’’ติ เต อนุมานํ วทนฺติฯ อิมินา หิ เภทานํ สตฺวาทีนํ วิชฺชมานปธานตา ปฏิญฺญาตาฯ

เอตฺถ จ วุจฺจเต – สกลาทีนํ ปธานํ ตพฺพิภาเคหิ กิํ อญฺญตฺตํ, อุทาหุ อนญฺญนฺติ, กิญฺเจตฺถ ยทิ อญฺญตฺตํ, สพฺโพ โลโก ปธานมโยติ สมยวิโรโธ สิยา, สณฺฐานเภเทน อญฺญตฺถ ปฏิชานนโต น โทโสติ เจ? ตํ น, วลยกฏกาทิสณฺฐานเภเทปิ กนกาเภททสฺสนโตฯ น หิ สณฺฐานํ วตฺถุเภทนิมิตฺตํ ตสฺส อนุปาทานตฺตาฯ ยํ ยสฺส เภทนิมิตฺตํ, น ตํ ตสฺส อนุปาทานํ ยถา สุวณฺณมตฺติกาทิฆฏาทีนํ สุวณฺณฆโฏ มตฺติกาฆโฏ โกเสยฺยปโฏ กปฺปาสปโฏติ จ สาเธตพฺพธมฺมรหิตญฺจ อุทาหรณํฯ น หิ ปธาเนกการณปุพฺพกตฺตํ สกลาทีนํ ปกติวาทิโน สิทฺธํ, นาปิ กาปิลานํ กถญฺจิ อญฺญตฺตานุชานนโตฯ อนญฺญตฺเต ปน อุทาหรณาภาโวฯ น หิ ตเทว สาเธตพฺพํ ตเทว จ อุทาหรณํ ยุตฺตํ, อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํฯ น หิ ตเทว เตน อนฺวิตํ ยุชฺชติฯ ปธาเนน อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํ ปรวาทิโนติ คุณสฺส ปธานสฺส อนนุชานนโตฯ อถ ยํ กิญฺจิ การณํ ปธานํ ‘‘ปธียติ เอตฺถ ผล’’นฺติ, เอวมฺปิ อสิทฺธเมว การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวานนุชานนโต, เหตุโน จ อสิทฺธนิสฺสยตาปราภิมตเภทานนุชานนโตฯ อถ วิเสเสน การณายตฺตวุตฺติตา ผลสฺส สาธียติ, น กิญฺจิ วิรุทฺธํ ธมฺมานํ ยถาสกํ ปจฺจเยน ปฏิจฺจสมุปฺปตฺติยา อิจฺฉิตตฺตาติฯ

อปิจ ปกติวาทิโน ‘‘สตฺวรชตมสงฺขาตานํ ติณฺณํ คุณานํ สมภาโว ปกติ, สา จ นิจฺจา สตฺวาทิวิสมสภาวโต อนิจฺจโต มหตาทิวิการโต อนญฺญา’’ติ ปฏิชานนฺติฯ สา เตสํ วุตฺตปฺปการา ปกติ น สิชฺฌติ ตโต วิรุทฺธสภาวโต วิการโต อนญฺญตฺตาฯ น หิ อสฺสสฺส วิสาณํ ทีฆํ, ตญฺจ รสฺสโต โควิสาณโต อนญฺญนฺติ วุจฺจมานํ สิชฺฌติฯ กิญฺจ ภิยฺโย? ติณฺณํ เอกภาวาภาวโตฯ สตฺวาทิคุณตฺตยโต หิ ปกติยา อนญฺญตฺตํ อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สตฺวาทีนมฺปิ ปกติยา อนญฺญตฺตํ อาปชฺชติ, น จ ยุตฺตํ ติณฺณํ เอกภาโวติฯ เอวมฺปิ ปกติ น สิชฺฌติฯ กถํ? อเนกโทสาปตฺติโตฯ ยทิ หิ พฺยตฺตสภาวโต วิการโต อพฺยตฺตสภาวา ปกติ อนญฺญา, เอวํ สนฺเต เหตุมนฺตตา อนิจฺจตา อพฺยาปิตา สกิริยตา อเนกตา นิสฺสิตตา ลิงฺคตา สาวยวตา ปรตนฺตฺรตาติ เอวมาทโย อเนเก โทสา ปกติยา อาปชฺชนฺติ, น ชาติวิการโต อนญฺญา ปฏิชานิตพฺพาฯ ตถา จ สติ สมยวิโรโธติ กปฺปนามตฺตํ ปกตีติ อสิทฺธา สาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ปกติยา จ อสิทฺธาย ตํนิมิตฺตกภาเวน วุจฺจมานา มหตาทโยปิ อสิทฺธา เอวฯ ยถา จ ปกติ มหตาทโย จ, เอวํ อิสฺสรปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิฯ เอเตสุ หิ อิสฺสโร ตาว น สิชฺฌติ อุปการสฺส อทสฺสนโตฯ สตฺตานญฺหิ ชาติยํ มาตาปิตูนํ พีชเขตฺตภาเวน กมฺมสฺส หีนตาทิวิภาคกรเณน, ตโต ปรญฺจ อุตุอาหารานํ พฺรูหนุปตฺถมฺภเนน, อินฺทฺริยานํ ทสฺสนาทิกิจฺจสาธเนน อุปกาโร ทิสฺสติ, น, เอวมิสฺสรสฺสฯ หีนตาทิวิภาคกรณมิสฺสรสฺสาติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตาฯ ยถาวุตฺโต อุปการวิเสโส อิสฺสรนิมฺมิโต, น กมฺมุนาติ สาธนียเมตํฯ อิตรตฺราปิ สมานเมตนฺติ เจ? น, กมฺมโต ผลนิยมสิทฺธตฺตา ฯ สติ หิ กตูปจิเต กมฺมสฺมิํ ตตฺถ ยํ อกุสลํ, ตโต หีนตา, ยํ กุสลํ, ตโต ปณีตตาติ สิทฺธเมตํฯ อิสฺสรวาทินาปิ หิ น สกฺกา กมฺมํ ปฏิกฺขิปิตุํฯ

อปิเจตสฺส โลกวิจิตฺตสฺส อิสฺสรนิมฺมานภาเว พหู โทสา สมฺภวนฺติฯ กถํ? ยทิ สพฺพมิทํ โลกวิจิตฺตํ อิสฺสรนิมฺมิตํ, สเหว วจเนน ปวตฺติตพฺพํ, น กเมนฯ น หิ สนฺนิหิตการณานํ ผลานํ กเมน อุปฺปตฺติ ยุตฺตา, การณนฺตราเปกฺขาย อิสฺสรสฺส สามตฺถิยหานิฯ จกฺขาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ การณภาโว น ยุตฺโตฯ กโรตีติ หิ การณนฺติฯ อิสฺสโร เอว จ การโกติ สพฺพการณานํ การณภาวหานิฯ เยหิ ปุถุวิเสเสหิ อิสฺสโร ปสีเทยฺย, เตสญฺจ สยํการตา อาปชฺชติ, ตถา สพฺเพสํ เหตุกานํ การณภาโวฯ ยญฺเชตํ นิมฺมานํ, ตญฺจสฺส อตฺตทตฺถํ วา สิยา, ปรตฺถํ วา สิยาฯ อตฺตทตฺถตายํ อตฺตโน อิสฺสรภาวหานิ อกตกิจฺจตาย อิสิตาวสิตาภาวโตฯ เตน วา นิมฺมิเตน ยํ อตฺตโน กาตพฺพํ, ตํ กสฺมา สยเมว น กโรติฯ ปรตฺถตายํ ปน ปโร นาเมตฺถ โลโก เอวาติ กิมตฺถิยํ ตสฺส นิรยาทิโรคาทิวิสาทินิมฺมานํฯ ยา จสฺส อิสฺสรตา, สา สยํกตา วา สิยา ปรํกตา วา อเหตุกา วาฯ ตตฺถ สยํกตา เจ, ตโต ปุพฺเพ อนิสฺสรภาวาปตฺติฯ ปรํกตา เจ, ปจฺฉาปิ อนิสฺสรภาวาปตฺติ สอุตฺตรตา จ สิยาฯ อเหตุกา เจ, น กสฺสจิ อนิสฺสรตาติ เอวมิสฺสรสฺสปิ อสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

ยถา จ อิสฺสโร, เอวํ ปชาปติ ปุริโส จฯ นามมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ เตหิ วาทีหิ ปกปฺปิตํ ยทิทํ ‘‘ปชาปติ ปุริโส’’ติฯ

ตํนิมิตฺตกํ ปน โลกปฺปวตฺติํ อิจฺฉนฺตานํ ปชาปติวาเท ปุริสวาเท จ อิสฺสรวาเท วิย โทสา อสิทฺธิ จ วิธาตพฺพาฯ ยถา เจเต อิสฺสราทโย, เอวํ กาโลปิ อสิทฺโธ ลกฺขณาภาวโตฯ ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ ธมฺมานํ สภาวสงฺขาตํ ลกฺขณํ อุปลพฺภติฯ ยถา ปถวิยา กถินตา, น เอวํ กาลสฺส, ตสฺมา นตฺถิ ปรมตฺถโต กาโลติฯ กาลวาที ปนาห ‘‘วตฺตนาลกฺขโณ กาโล’’ติฯ โส วตฺตพฺโพ ‘‘กา ปนายํ วตฺตนา’’ติฯ โส อาห ‘‘สมยมุหุตฺตาทีนํ ปวตฺตี’’ติฯ ตมฺปิ น, รูปาทีหิ อตฺถนฺตรภาเวน อนิทฺธาริตตฺตาฯ ปรมตฺถโต หิ อนิทฺธาริตสภาวสฺส วตฺตนาลกฺขณตายํ สสวิสาณาทีนมฺปิ ตํลกฺขณตา อาปชฺเชยฺยฯ

ยํ ปน วทนฺติ กาณาทา ‘‘อปรสฺมิํ อปรํ ยุคปทิ จิรํ ขิปฺปมิติ กาลลิงฺคานีติ ลิงฺคสพฺภาวโต อตฺถิ กาโล’’ติ, ตํ อยุตฺตํ ลิงฺคิโน อนุปลพฺภมานตฺตาฯ สิทฺธสมฺพนฺเธสุ หิ ลิงฺเคสุ ลิงฺคมตฺตคฺคหเณน ลิงฺคินิ อวโพโธ ภเวยฺยฯ น จ เกนจิ อวิปรีตเจตสา เตน ลิงฺเคน สห กทาจิ กาลสงฺขาโต ลิงฺคี คหิตปุพฺโพติฯ อโต น ยุตฺตํ ‘‘ลิงฺคสพฺภาวโต อตฺถิ กาโล’’ติฯ ‘‘อปรสฺมิํ อปร’’นฺติอาทิกสฺส วิเสสสฺส นิมิตฺตภาวโต ยุตฺตนฺติ เจ? น, ปฐมชาตตาทินิมิตฺตกตฺตา ตสฺสฯ น จ ปฐมชาตตาทิ นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ อญฺญตฺร สมญฺญามตฺตโตติ นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโลฯ กิญฺจ ภิยฺโย, พหูนํ เอกภาวาปตฺติโตฯ อตีตาทิวิภาเคน หิ โลกสมญฺญาวเสน พหู กาลเภทาฯ ตฺวญฺเจตํ เอกํ วทสีติ พหูนํ เอกภาวาภาวโต นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโลฯ ตถา เอกสฺส อเนกภาวาปตฺติโตฯ โย หิ อยํ อชฺช วตฺตมานกาโล, โส หิยฺโย อนาคโต อโหสิ, สฺเว อตีโต ภวิสฺสติฯ หิยฺโย จ วตฺตมาโน อชฺช อตีโต อโหสิ, ตถา สฺเว วตฺตมาโนปิ อปรชฺชฯ น เจกสภาวสฺส อเนกสภาวตา ยุตฺตาติ อสิทฺโธ ปรมตฺถโต กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติํ ปน อุปาทาย กปฺปนามตฺตสิทฺธาย โลกสมญฺญาย อตีตาทิวิภาคโต โวหรียตีติ โวหารมตฺตโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ

สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธาฯ กิํ การณา? ลกฺขณาภาวาฯ น หิ สภาวโต นิยติยทิจฺฉา สมฺภวติฯ

อญฺญถา เอวํวิโธ โกจิ ภาโว อตฺถิ เจ, เตสํ สภาวสงฺขาเตน ลกฺขเณน ภวิตพฺพํ, ปติฏฺฐาปกเหตุนา จ น จตฺถิฯ เกวลํ ปเนเต วาทา วิมทฺทิยมานา อเหตุวาเท เอว ติฏฺฐนฺติ, น จาเหตุกํ โลกวิจิตฺตํ วิเสสาภาวปฺปสงฺคโตฯ อเหตุกภาเว หิ ปวตฺติยา ยฺวายํ นรสุรนิรยติรจฺฉานาทีสุ อินฺทฺริยาทีนํ วิเสโส, ตสฺส อภาโว อาปชฺชติ, น จายํ ปณฺฑิเตหิ อิจฺฉิโตฯ กิญฺจ? ทิฏฺฐภาวโตฯ ทิฏฺฐา หิ จกฺขาทิโต จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ พีชาทิโต องฺกุราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมาปิ เหตุโตวายํ ปวตฺติฯ ตถา ปุเร ปจฺฉา จ อภาวโตฯ ยโต ยโต หิ ปจฺจยสามคฺคิโต ยํ ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ น ตสฺส นิพฺพตฺติ สมฺภวติ, กิญฺจ พหุนาฯ ยทิ อเหตุโต ปวตฺติ สิยา, อเหตุกา ปวตฺตีติ อิมาปิ วาจา ยถาสกปจฺจยสมวายโต ปุเร ปจฺฉา จ ภเวยฺยุํ, น จ ภวนฺติ อลทฺธปฺปจฺจยตฺตา, มชฺเฌ เอว จ ภวนฺติ ลทฺธปฺปจฺจยตฺตาฯ เอวํ สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมาติ น สิชฺฌติ อเหตุวาโทฯ ตสฺมิญฺจ อสิทฺเธ ปวตฺติยา อเหตุภาโว วิย อเหตุปริยายวิเสสภูตา สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยํ ปน กาณาทา ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, เตหิ ทฺวิอณุกาทิผลํ นิพฺพตฺตติ, ตญฺจ อนิจฺจํ , ตสฺส วเสเนตํ โลกวิจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตมฺปิ มิจฺฉาปริกปฺปมตฺตํฯ น หิ ปรมาณโว นาม สนฺติ อญฺญตฺร ภูตสงฺฆาตาฯ โส ปน อนิจฺโจว, น จ นิจฺจโต อนิจฺจสฺส นิพฺพตฺติ ยุตฺตา ตสฺส การณภาวานุปปตฺติโต ตถา อทสฺสนโต จฯ ยทิ จ โส กสฺสจิ การณภาวํ คจฺเฉยฺย, อนิจฺโจ เอว สิยา วิการาปตฺติโตฯ น จายํ สมฺภโว อตฺถิ, ยํ วิการํ อนาปชฺชนฺตเมว การณํ ผลํ นิพฺพตฺเตยฺยาติฯ วิการญฺเจ อาปชฺชติ, กุตสฺส นิจฺจตาวกาโส, ตสฺมา วุตฺตปฺปการา ปรมาณโว สตฺตา อนิจฺจา, อญฺเญปิ นิจฺจาทิภาเวน พาหิรเกหิ ปริกปฺปิตา อสิทฺธา เอวาติ เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทโต ปน อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติฯ

เอตฺถาห ‘‘ยทิ ปรมตฺถโต ปุคฺคโล น อุปลพฺภติ, เอวํ ปน ปุคฺคเล อนุปลพฺภมาเน อถ กสฺมา ภควา ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’ติ (อ. นิ. 4.95; กถา. 22), ‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’นฺติ (อ. นิ. 4.95; กถา. 22) จ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสี’’ติฯ วิเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ ตถา ตถา วิเนตพฺพานญฺหิ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วิเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต โลกสมญฺญานุรูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลคฺคหณํ กโรติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโตฯ

อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจาติฯ ‘‘ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘อิตฺถี หิรียติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ, อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตถา ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ , ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถญฺจ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘ปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ โลกสมญฺญาย โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถตีติ อิเมหิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโตติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมปฺปเภทากาเรเนวาติ ยถาวุตฺตรูปาทิธมฺมปฺปเภทโต อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา รูปาทิธมฺมปฺปเภทากาเรเนว ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิยา ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน ‘‘กิํ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภมาโน รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, อุทาหุ อนุภวนสญฺชานนาภิสงฺขรณวิชานเนสุ อญฺญตรากาเรนา’’ติ ทสฺเสติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส โลเก อภาวโตฯ อวิเสสวิเสเสหิ ปุคฺคลูปลพฺภสฺส ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุชานนาวชานนปกฺขาฯ ยทิปิเม ทฺเวปิ ปกฺขา อนุโลมปฏิโลมนเยสุ ลพฺภนฺติ, อาทิโต ปน ปฐมํ ฐเปตฺวา ปวตฺโต ปฐมนโย, อิตโร ทุติยนฺติ อิมํ เนสํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุชานนา…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ยถาธิกตาย ลทฺธิยา อนุโลมนโต เจตฺถ ปฐโม นโย อนุโลมปกฺโข, ตพฺพิโลมนโต อิตโร ปฏิโลมปกฺโขติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ

เตน วต เรติ เอตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ เยน ปุคฺคลูปลพฺโภ ปติฏฺฐปียติ, เตน เหตุนาฯ สฺวายํ เหตุ สาสนิกสฺส พาหิรกสฺส จ วเสน เหฏฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ เหตุปติรูปเก จายํ เหตุสมญฺญา ปรมตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เหฏฺฐา ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ นิคฺคหสฺส สญฺญาปนมตฺตํ กตํ, ตํ อิทานิ ‘‘ยํ ตตฺถ วเทสี’’ติอาทินา นิคมนรูเปน มิจฺฉาภาวทสฺสเนน จ วิภาวิยมานํ ปากฏภาวกรณโต อาโรปิตํ ปติฏฺฐาปิตํ โหตีติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาโรปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปฏิญฺญาวยโว สรูเปเนว ทสฺสิโตฯ ‘‘เตนา’’ติ อิมินา สามญฺญโต เหตาวยโว ทสฺสิโตฯ ยฺวายํ ยสฺมา ปฏิญฺญาธมฺโม หุตฺวา สทิสปกฺเข วิชฺชมาโน, วิสทิสปกฺเข อวิชฺชมาโนเยว เหตุ ลกฺขณูปปนฺโน นาม โหติ, น อิตโร, ตสฺมา ยตฺถ โส วิชฺชติ น วิชฺชติ จ, โส สทิสาสทิสภาวภินฺโน ทุวิโธ ทิฏฺฐนฺตาวยโวฯ ยถา รูปาทิ อุปลพฺภติ, ตถา ปุคฺคโลฯ ยถา จ สสวิสาณํ น อุปลพฺภติ, น ตถา ปุคฺคโลติ อุปนโยฯ สฺวายํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ทีปิโต, โย อฏฺฐกถายํ สทฺธิํ เหตุทาหรเณหิ ‘‘ปาปนา’’ติ วุตฺโตฯ

นิคมนํ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตํ, ยา อฏฺฐกถายํ ‘‘โรปนา’’ติ วุตฺตาติฯ เอวํ โปราเณน ญายกฺกเมน สาธนาวยวา นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ วตฺตเนน ปรปกฺขุปลกฺขิเต เหตุทาหรเณ อนฺวยพฺยติเรกทสฺสนวเสน นิทฺธาเรตฺวา สาธนปโยโค โยเชตพฺโพฯ การณํ วตฺตพฺพนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํฯ เหตุทาหรเณหิเยว หิ สปรปกฺขานํ สาธนํ ทูสนํ วา, น ปฏิญฺญาย, ตสฺสา สาเธตพฺพาทิภาวโตฯ ตํ ปน ทฺวยํ ‘‘เตน วต เร’’ติอาทิปาฬิยา วิภาวิตํฯ อฏฺฐกถายํ ปาปนาโรปนาสีเสน ทสฺสิตํฯ ปฏิญฺญาฐปนา ปน เตสํ วิสยทสฺสนํ กถายํ ตํมูลตายาติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ยํ ปน วกฺขตี’’ติอาทิฯ เตเนว จ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ อนุโลม…เป.… เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติฯ ตถา จาห ‘‘ยถา ปน ตตฺถา’’ติอาทิฯ นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโต, น ปฏิกมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิสุํ วุตฺโตติ จ ปาปนาโรปนาหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา วิสุํ องฺคภาเวน วุตฺโต, น ตทญฺญตโร วิย ตทนฺโตคธภาเวน วุตฺโต, นาปิ ฐปนา วิย อคณนุปคภาเวนาติ อตฺโถฯ เย ปนาติ ปทกาเร สนฺธายาหฯ ทุติเย…เป.… อาปชฺชติ ตตฺถ นิคฺคหสฺส อยถาภูตตฺตา ปฏิกมฺมสฺส จ ยถาภูตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[2] ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาติ, โวหารโต ปน อนุชานาตีติ สกวาทิมตํ ชานนฺเตนปิ ปรวาทินา ฉลวเสน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ ปุจฺฉาย กตาย สกวาที ตตฺถ อยํ ปุคฺคลวาที, อิมสฺส ลทฺธิ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายาห ‘‘อามนฺตา’’ติฯ ‘‘น อุปลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ โหติฯ ปุน อิตโร สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โย โลกโวหารสิทฺโธ สจฺจิกฏฺโฐ, ตโต เอว เกนจิ อปฏิกฺขิปิตพฺพโต ปรมตฺถโต ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติฯ ปุน สกวาที ปุพฺเพ ปรมตฺถสจฺจวเสน ปุคฺคเล ปฏิกฺขิตฺเต อิทานิ สมฺมุติสจฺจวเสนายํ ปุจฺฉาติ มนฺตฺวา ตํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาหฯ

เตนาห ‘‘อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโย’’ติ ฯ เอวมวฏฺฐิเต ‘‘ยทิ ปรวาทินา…เป.… นารภิตพฺพา’’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ ปฐมปุจฺฉาย ปรมตฺถสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘อถ สกวาทินา…เป.… อาปชฺชตี’’ติ อิทมฺปิ น วตฺตพฺพํ ทุติยปุจฺฉาย สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตตฺตาฯ

ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตนฺติ อิทํ ยทิ ปฐมปุจฺฉํ สนฺธาย, ตทยุตฺตํ ตสฺสา ปรมตฺถสจฺจสฺเสว วเสน ปวตฺตตฺตาฯ อถ ทุติยปุจฺฉํ สนฺธาย, ตสฺสา สมฺมุติสจฺจวเสน ปฐมตฺถํ วตฺวา ปุน มิสฺสกวเสน วตฺตุํ ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ น วตฺตพฺพเมวฯ ทฺเวปิ สจฺจานีติ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิฯ เตสุ ปรมตฺถสจฺจสฺเสว นิปฺปริยาเยน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถภาโว, อิตรสฺส อุปจาเรนฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘มายา มรีจิ…เป.… อุตฺตมฏฺโฐ’’ติฯ ตสฺมา สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตนปิ ปรมตฺถสจฺจวเสน อนิจฺฉนโต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติอาทินา อนุโยโค ยุตฺโตฯ ‘‘ปธานปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจสิทฺธี’’ติ เอเตเนว ‘‘น จ สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อนุโยโค’’ติอาทิ นิวตฺติตญฺจ โหติ สจฺจิกฏฺเฐกเทสภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตาฯ นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยุญฺชิตพฺพาติ อสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส ปรมตฺถสจฺจตา ปรวาทินา น อนุยุญฺชิตพฺพา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ สกวาทิโนปิ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถโต ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ โวหริตสจฺจิกฏฺฐสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐตาปิ ยุตฺตา ตสฺส เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวฯ วุตฺตนโยว โทโสติ ‘‘ทฺเวปิ สจฺจานี’’ติอาทินา อนนฺตรเมว วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ตสฺส ปน อโทสภาโว ทสฺสิโตเยวฯ อถ น อิติ อถ น ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺยาติ โยชนาฯ วตฺตพฺโพติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘โย โลกโวหารสิทฺโธ’’ติอาทินา วุตฺตเมว, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาตี’’ติอาทินา อธิปฺปายมคฺคนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนุญฺเญยฺยเมตํ สิยาติ เอตํ อนุปลพฺภนํ ปฐมปุจฺฉายํ วิย ทุติยปุจฺฉายมฺปิ อนุชานิตพฺพํ สิยาฯ น วา กิญฺจิ วตฺตพฺพนฺติ อถ วา กิญฺจิ น วตฺตพฺพํ ฐปนียตฺตา ปญฺหสฺสฯ ตถา หิสฺส ฐปนียาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ กามํ สจฺจทฺวยากาเรน ปุคฺคโล นุปลพฺภติ, สมฺมุติยากาเรน ปน นุปลพฺภตีติ อุปลพฺภนภาวสฺส วเสน ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ

อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตญฺจาติ ปฐมปุจฺฉายํ อนุญฺญาตํ, ทุติยปุจฺฉายํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ เอตํ เอกํเยว วตฺถุํ อุทฺทิสฺส อนุชานนปฏิกฺขิปนาการํ ฉลวจนํ นิสฺสายฯ ตฺวํ นิคฺคเหตพฺโพติ โยชนาฯ สมฺภวนฺตสฺส สามญฺเญนาติ นิคฺคหฏฺฐานภาเวน สมฺภวนฺตสฺส อนุโลมนเยน อนุชานนปฏิกฺเขปสฺส สมานภาเวนฯ อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนนฺติ ปจฺจนีกนเยน ตสฺส นิคฺคหฏฺฐานภาเวน อสมฺภวนฺตสฺส ตถา กปฺปนํ สํวิธานํ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติฯ ‘‘อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉล’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เตนาติ ยถาวุตฺตกปฺปนํ ฉลวาโทติ วุตฺตตฺตาฯ วจนสามญฺญมตฺตํ กปฺปิตํ ฉลํ วทติ เอเตนาติ ฉลวาโทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฉลวาทสฺส การณตฺตา ฉลวาโท’’ติฯ วจนสามญฺญมตฺตํ อตฺถภูตํ ตทตฺถํ ฉลวาทํ นิสฺสายฯ ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ วิจาเรตพฺพํฯ ยทิปิ ปกฺขสฺส ฐปนามูลกํ อนุชานนาวชานนานํ มิจฺฉาภาวทสฺสนํ ตพฺพิสยตฺตา, ปาปนาโรปนาหิ เอว ปน โส วิภาวียติ, น ฐปนายาติ ปากโฏยมตฺโถฯ

[4-5] เตนาติ สกวาทินาฯ เตน นิยาเมนาติ เยน นิยาเมน สกวาทินา จตูหิ ปาปนาโรปนาหิสฺส นิคฺคโห กโต, เตน นิยาเมน นเยนฯ โส นิคฺคโห ทุกฺกโฏ อนิคฺคโหเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตา’’ติ, ปาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ เอวเมวาติ ยถา ‘‘ตยา มม กโต นิคฺคโห’’ติอาทินา อนิคฺคหภาวูปนโย วุตฺโต, เอวเมวฯ เอตสฺสาติ ‘‘เตน หี’’ติอาทินา อิมาย ปาฬิยา วุตฺตสฺสฯ

อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[7-10] อญฺเญนาติ สมฺมุติสจฺจภูเตนฯ ปรสฺสาติ สกวาทิโนฯ โส หิ ปรวาทินา ปโร นาม โหติฯ ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตฺตา ‘‘อวิโรธิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อภินฺนาธิกรณํ วิย หิ อภินฺนวิสยเมว วิรุทฺธํ นาม สิยา, น อิตรนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น หิ…เป.… อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ ยทิ เอวํ กถมิทํ นิคฺคหฏฺฐานํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน ปนา’’ติอาทิฯ เตน ปฏิญฺญานฺตรํ นาม อญฺญเมเวตํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติ ทสฺเสติฯ

ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุทฺธสจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอกาสสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[11] สามญฺเญน วุตฺตํ วิเสสนิวิฏฺฐํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเรติ อยมตฺโถ’’ติฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติฯ เอเตนาติ เทสวเสน สพฺพตฺถ ปฏิกฺเขปวจเนนฯ

3. กาลสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[12] มชฺฌิมชาติกาเลติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาวกาเลฯ อตฺตภาโว หิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตโต อตีโต ปุริมชาติกาโล, อนาคโต ปจฺฉิมชาติกาโลฯ อิเมสุ ตีสูติ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสูติ อิเมสุ ตีสุ นเยสุฯ ปาฐสฺส สํขิตฺตตา สุวิญฺเญยฺยาติ ตํ ฐเปตฺวา อตฺถสฺส สทิสตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิธาปิ หิ…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาหฯ เอตฺถาปิ ‘‘น เกนจิ สภาเวน ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ น หิ เกนจิ สภาเวน อุปลพฺภมานสฺส สกเลกเทสวินิมุตฺโต ปวตฺติกาโล นาม อตฺถีติฯ

4. อวยวสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[13] ตติยนเย น สพฺเพกธมฺมวินิมุตฺตํ ปวตฺติฏฺฐานํ นาม อตฺถีติ โยเชตพฺพํฯ

โอกาสาทิสจฺจิกฏฺโฐ