3. วิปากตฺติกวณฺณนา

[1-23] โสเยวาติ อกตสมาเสหิ ปเทหิ โย อตฺโถ วุจฺจติ, โสเยว อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ

[24-52] ตนฺติ ตํ วจนํ, ตํ วา กฏตฺตารูปํฯ ยสฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส อุปาทารูปสฺส ยถา ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ, ตถา มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติฯ น หิ ตสฺส ตทุภยํ วินา อุปฺปตฺติ อตฺถิ, น เอวํ กฏตฺตารูปสฺสฯ ตญฺหิ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปชฺชมานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ อุปาทารูปสฺส ตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ตเทว วุตฺตํ, น กฏตฺตารูปํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ยทิปิ กฏตฺตารูปํ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอตฺถ น คหิตํ, วจนนฺตเรน ปน คหิตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติยา อภาวโตเยวฯ นาหารปจฺจเยติ อาหารปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเตฯ ตมฺปีติ กฏตฺตารูปมฺปิฯ ฐิติกฺขเณ กฏตฺตารูปสฺส อาหาโร อุปตฺถมฺภโก โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ’’ติฯ

วิปากตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา

[51] อธิปติธมฺโมเยว โลกุตฺตรธมฺเมสุ นาธิปติปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘นาธิปติปจฺจยาติ สยํ อธิปติภูตตฺตา’’ติฯ นนุ อธิปติธมฺโมปิ อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อวิรหิตา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ อวิรหิตารมฺมณาธิปตีสูติ โลกุตฺตเร สนฺธายาหฯ เต หิ นิพฺพานารมฺมณตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท วิรหิตารมฺมณาธิปติอเนกนฺตารมฺมณาธิปตีสูติ ทสฺเสติฯ

[72] อนุปาลนุปตฺถมฺภนวเสนาติ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย กฏตฺตารูปานํ อนุปาลนวเสน โอชา ตสฺเสว กมฺมชกายสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนาติ โยชนาฯ

เอตสฺมิํ ปน อตฺเถ สตีติ กมฺมชกลาเป โอชา ตสฺเสว กมฺมชกายสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน ปจฺจโย โหตีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ลพฺภมาเนฯ อาหารนฺติปิ วตฺตพฺพนฺติ ยถา ชีวิตินฺทฺริยวเสน ‘‘อุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ยถาวุตฺตอาหารสฺสปิ วเสน วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยสฺมิํ กลาเป กมฺมชา โอชา กทาจิ ตสฺเสว อุปตฺถมฺภนปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโตฯ ยทิ กมฺมชา โอชา เอกํสโต สกลาปรูปูปตฺถมฺภนวเสเนว ปวตฺตติ, ตถา สติ อิมาย ปาฬิยา วิโรโธ สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จ…เป.… โหตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ อุทฺธริตฺวา ตตฺถ โทสํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอวํ สตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ตนฺติ ตํ วจนํฯ อนชฺโฌหฏาย อตฺตโน ปจฺจยโต นิพฺพตฺตาย, ปจฺจโย เจตฺถ กมฺมํเยวฯ เตนาห ‘‘สสนฺตานคตาย อุปาทินฺโนชายา’’ติฯ

อยมฺปิ ปญฺโห, น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตอาหาโรเยวาติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺธริตพฺโพ สิยา, น จ อุทฺธโฏฯ ตสฺมาติ เอตสฺส ‘‘วาโท พลวตโร’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ปน ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปญฺเหสุ อาหาโร น อุทฺธโฏติ อาห ‘‘อชฺโฌหฏสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทุติยปญฺโหติ ทุกมูลเก ทุติยปญฺโหติ โยชนาฯ ทุติยปญฺโห จ น อุทฺธโฏติ เอตฺถาปิ ‘‘อชฺโฌหฏสฺส…เป.… อภาวโต’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิตรสฺสาติ อนชฺโฌหฏสฺสฯ อชฺโฌหฏเมว น อนชฺโฌหฏํ, ยถาวุตฺโตชนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘พลวตโร’’ติ วตฺวา ตสฺส พลวตรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ กติปยาโลเป อชฺโฌหริตฺวา วสิตฺวา ฐิตสฺส วิย อชฺโฌหฏมตฺตาหิ มณฺฑูกาทีหิ อชฺโฌหารกสฺส สรีเร วิเสสาธานํ เวทิตพฺพํฯ

อิธ วุตฺเตหีติ อิมสฺมิํ อุปาทินฺนตฺติเก วุตฺเตหิฯ เอกมูลกทุกติกาวสานปญฺหวิสฺสชฺชเนหีติ เอกปทมูลเกหิ ทุกาวสาเนหิ ติกาวสาเนหิ จ ปญฺหวิสฺสชฺชเนหิฯ เต ปน ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนอนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อุปาทินฺนตฺติเกฯ

ทุติยทุกาวสาเน วิยาติ ทุติยทุกาวสาเน ปญฺหวิสฺสชฺชเน วิย, ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ เอตสฺส วิสฺสชฺชเน วิยาติ อตฺโถฯ อยญฺจ อตฺโถ ตติยปทมูลเกสุ ทุกติกาวสานปญฺเหสุปิ ลพฺภเตว ฯ ยทิ ปน เต ปญฺหา กุสลตฺติเกปิ ลพฺภนฺติ, อถ กสฺมา ตตฺถ น อุทฺธฏาติ อาห ‘‘สุขาวโพธนตฺถํ ปน ตตฺถ สหชาตวเสเนว วิสฺสชฺชนํ กต’’นฺติฯ สหชาตวเสเนวาติ สหชาตอตฺถิปจฺจยวเสเนวฯ เอกมูลกทุกาวสานาติ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ เอวํปการา ปญฺหาฯ ตตฺถ กุสลตฺติเก อุทฺธฏาฯ อิธ ปน อิมสฺมิํ อุปาทินฺนตฺติเกฯ เอเตหิ ยถาวุตฺเตหิ วิสฺสชฺชเนหิฯ เอโก ธมฺโมติ เอโก เวทนาทิโก ปจฺจยธมฺโมฯ อเนเกหีติ สหชาตปจฺฉาชาตาทีหิ อเนเกหิ อตฺถิปจฺจยวิเสเสหิฯ อเนเกสํ ธมฺมานนฺติ อเนเกสํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํฯ เอโก อตฺถิปจฺจโยติ อิทํ อตฺถิปจฺจยตาสามญฺญโต วุตฺตํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตํ อวุตฺตญฺจ อตฺถิปจฺจเย ลพฺภมานํ วิเสสํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโก หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอโกติ อตฺถิปจฺจยวิเสเสสุ เอโกฯ เอกสฺสาติ ตาทิสสฺเสว เอกสฺสฯ อญฺญถา หิ เอโก ธมฺโม เอกสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย นาม นตฺถิฯ เอเกเนวาติ สหชาตอตฺถิปจฺจเยเนว ยถา โอกฺกนฺติกฺขเณ วตฺถุฯ ตญฺหิ อตฺตนา สหชาตสฺส นามสฺส สหชาตอตฺถิปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ, น ปุเรชาตาทินาฯ เอโก สหชาตอรูปกฺขนฺโธ อเนเกสํ อตฺตนา สหชาตานํ อรูปกฺขนฺธานํ เอเกน สหชาตอตฺถิปจฺจเยน, อเนเกหิ สหชาตปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจเยหิ ยถากฺกมํ อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ปุเรชาตานํ เตสมุฏฺฐานิกรูปานํฯ อเนโก ปุเรชาตวตฺถุรูปญฺเจว สหชาตอรูปกฺขนฺธา จ เอกสฺส อรูปกฺขนฺธสฺส ยถากฺกมํ ปุเรชาตสหชาตอตฺถิปจฺจเยหิฯ อเนโก อรูปธมฺโม อเนเกสํ สหชาตอรูปธมฺมานํ ปุเรชาตรูปธมฺมานญฺจ สหชาตปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจเยหิฯ อเนโก วา อาหารินฺทฺริยปฺปกาโร อเนเกสํ รูปธมฺมานํ ยถารหํ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสน อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ

เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อสมานตฺเตปิ อยมตฺโถ สมฺภวติ, สมานตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตนาห ‘‘สมานตฺเต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาน’’นฺติฯ สหชาตํ ปุเรชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ สหชาตอตฺถิปจฺจยธมฺโม ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยธมฺเมน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหติฯ ยถา วตฺถุนา ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยํ ลภนฺตา เอว กุสลาทิธมฺมา สหชาตานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ สหชาตอตฺถิปจฺจโย โหนฺติ, ตถา เต ปุเรชาตสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโยปิ โหนฺติเยวฯ เตนาห ‘‘ปจฺฉาชาเตน จา’’ติฯ อตฺถิปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อยํ สหชาตปจฺฉาชาตานํ อตฺถิปจฺจยภาโว ปจฺจยธมฺมานํ อเภเท เอว อิจฺฉิโต, น เภเทฯ เตนาห ‘‘อนญฺญธมฺมตฺเตน…เป.… นานาธมฺมตฺเต’’ติฯ

อิทานิ ตสฺส นานาธมฺมตฺเต อภาวํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต ‘‘ยทิ สิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอโก อตฺถิปจฺจยภาโว นตฺถีติ เอกสฺเสว ปจฺจยธมฺมสฺส วเสน ลพฺภมาโน เอโก อตฺถิปจฺจยภาโว นตฺถิฯ กสฺมา? วิโรธโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สหชาต…เป.… น วุตฺต’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ สหชาตปจฺฉาชาตานํ เอกธมฺมวเสน สห อลาภโต เอวฯ เอกธมฺมวเสนาติ เอกสฺเสว ปจฺจยธมฺมสฺส วเสนฯ เตนาห ‘‘นานาธมฺมานํ วิรุทฺธสภาวตฺตา’’ติฯ วิรุทฺธสภาวตา จ สหชาตปจฺฉาชาตวเสน เวทิตพฺพา, อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตราทิภาวโตติฯ อญฺญถาติ เตสํ สหชาตปจฺฉาชาตานํ เอกชฺฌํ ลาเภฯ อินฺทฺริยปฏิกฺเขเปปีติ อินฺทฺริยปจฺจเย ปจฺจนีกโต ฐิเตปิฯ ตสฺส ปญฺหสฺส ลาภโตติ ‘‘อุปาทินฺนุปาทานิโย จ อนุปาทินฺนุปาทานิโย จ ธมฺมา อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺส ปญฺหสฺส ลาภโตฯ พาวีสาติ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลกทุกาวสานา ปญฺจ, เอกมูลกติกาวสานเมกํ, ทุกมูลเกกาวสานา จตฺตาโร, ทุกมูลกาวสานา ทฺเว, ทุกมูลกติกาวสานเมกนฺติ เอวํ พาวีสติฯ ยถา ปุพฺเพ สหชาตํ ปุเรชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ, เอวํ ปุเรชาตมฺปิ เตนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติฯ ตตฺถ สหชาเตเนว สหาติ สหชาเตน สเหวฯ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต หิ อยํ เอว-สทฺโท, สหชาเตน น วินา ปุเรชาตอตฺถิปจฺจโยติ อตฺโถฯ

อิตเรสุ ปน อตฺถิปจฺจยธมฺเมสุ นิยโม นตฺถิ เตหิ สหาปิ วินาปิ ภาวโตฯ เตนาห ‘‘น อิตเรหี’’ติฯ ตมฺปิ วตฺถุ ตํสหิตปุเรชาตเมวาติ ยํ ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ วตฺถุปุเรชาตญฺเจว ตํสหิตารมฺมณปุเรชาตเมว จ, น เกวลํ อารมฺมณปุเรชาตํฯ เตนาห ‘‘น อิตร’’นฺติฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฐนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘กุสลตฺติเก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ ปุเรชาตํ ตํสหชาเตน วินาปิ อตฺถิปจฺจโย สิยา, ‘‘นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา อตฺถิยา ปญฺจา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, วุตฺตญฺเจตํ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติฯ นวิปฺปยุตฺเต พาวีสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถาติ สนิทสฺสนตฺติเกฯ อตฺถิวิภงฺเคติ อตฺถิปจฺจยสฺส วิภชเนฯ ติกมูลเกกาวสานนฺติ ‘‘สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ จ อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ จ อนิทสฺสนอปฺปฏิโฆ จ ธมฺมา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกมูลโก เอกาวสาโน ปญฺโห อุทฺธโฏฯ ปจฺจยุทฺธาเรติ จ ตตฺเถว ปจฺจยุทฺธาเรฯ ตถา จ โส ปญฺโห อุทฺธโฏฯ ตยิทํ กถํ, ยทิ ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ โจทนายํ อาห ‘‘ตํ วตฺถุสหิตสฺส…เป.… ปจฺจยภาวโต’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยทิปิ ตตฺถ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆคฺคหเณน อารมฺมณปุเรชาตสฺส อตฺถิปจฺจยภาโว วุตฺโต, ตถาปิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆคฺคหณโต วตฺถุมฺปิ คหิตนฺติ วตฺถุสหิตสฺส อารมฺมณปุเรชาตสฺส สหชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจยภาโว วุตฺโตติฯ ปจฺฉาชาตํ อาหารินฺทฺริเยเหว สห อตฺถิปจฺจโย โหติ, น ปุเรชาเตนาติ อธิปฺปาโยฯ อนญฺญธมฺมตฺเตติ ปจฺจยธมฺมสฺส อนญฺญตฺเตฯ สหชาเตน สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ โยชนาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถาปิ ปฏิโยคิปุเรชาตํเยว ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อตฺถิปจฺจยวิเสเสสุ ปนา’’ติอาทินา อตฺตนา ทสฺสิตํ วิจารํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิคมนวเสน ปจฺจามสติฯ

อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. วิตกฺกตฺติกวณฺณนา

[22] วิตกฺกตฺติเก สตฺตสุ มูลเกสูติ ‘‘สวิตกฺกสวิจารํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา อาคตานิ ตีณิ เอกกานิ, ตีณิ ทุกานิ, เอกํ ติกนฺติ เอวํ เอกมูลกานิ ยานิ สตฺตมูลกานิ, เตสุฯ ยถากฺกมนฺติ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมนฯ สตฺตาติ ปฐเม เอกเก สตฺตฯ ปญฺจาติ ทุติเย ปญฺจฯ ตานิมานิ เหตุปจฺจเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิฯ อิธ ปน ปวตฺติวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ตีณีติอาทีสุ ตติเย ตีณิ, จตุตฺเถ เอกํ, ปญฺจเม ตีณิ, ฉฏฺเฐปิ ตีณิ, สตฺตเม เอกํฯ ตานิ ปน ยถากฺกมํ ตติยปทํ ปฏิจฺจ ตติยปททุติยปทตทุภยวเสน, ปฐมปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสน, ปฐมปททุติยปทานิ ปฏิจฺจ ปฐมปทตติยปทตทุภยวเสน, ทุติยปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ปฐมปทตติยปทตทุภยวเสน, ปฐมทุติยตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ อญฺญมญฺเญ อฏฺฐวีสาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน คณนา เวทิตพฺพาฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตํ คณนํ ปจฺจามสติฯ ทุติยตติยมูลเกสุ เอกํ เอกนฺติ ทุติยมูลเก เอกํ, ตติยมูลเก เอกนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตถา อาเสวเนติ ยถา ปุเรชาเต เอกาทส, ตถา อาเสวเนติ อตฺโถฯ อญฺญานีติ อธิปติอญฺญมญฺญปุเรชาตาเสวนโต อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ คณนานิฯ เหตุอารมฺมณสทิสานีติ เหตุอารมฺมณปจฺจเยสุ คณนาสทิสานิฯ

[31] อวิเสเสนาติ ‘‘วิปาก’’นฺติ วิเสสนํ อกตฺวา น ปน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ การณํ วตฺตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาหฯ อิตเรสนฺติ โลกิยวิปากานํฯ เต วิสุํ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตาติ เต ยถาวุตฺตโลกิยวิปากา อวิตกฺกวิจารมตฺตสามญฺญโต วิสุํ นีหริตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ อวิตกฺกวิจารมตฺตา อธิปตี’’ติ วุตฺตราสิ ปุริมโกฏฺฐาโสฯ

[38] เอตนฺติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺก…เป.… สห คจฺฉนฺเตนา’’ติ อาคตปาฬิปทํฯ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มูลํ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ