อกุสลวิปากกิริยาติ วิจิกิจฺฉาจิตฺตปญฺจวิญฺญาณกิริยามโนธาตูสุ ปวตฺตนโต อกุสลวิปากกิริยาว โหติ จิตฺตฏฺฐิตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อกุสลวิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขสฺส จิตฺตฏฺฐิติยา จ วเสน ยถา ฌาเนสุ, เอวํ อญฺเญสํ วเสน อญฺเญสุ จ น ลพฺภติ, ตสฺมา อกุสลสฺส วิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน อินฺทฺริเยสุ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกุสลสฺส…เป.… ลพฺเภยฺยา’’ติฯ อิมสฺมิํ กุสลตฺติเก วิปาโก วิปากาพฺยากตมิจฺเจว คยฺหติ, น อกุสลาทิปเทหิ วิเสเสตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลวิปากา…เป.… นตฺถี’’ติ อาหฯ

ปญฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา

[527] นเหตุปจฺจเยนาติ เอตฺถ น-กาโร อญฺญตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุปจฺจยโต อญฺเญน ปจฺจเยนา’’ติ อาหฯ อคฺคหิตคฺคหเณนาหิ สหชาตาทิสงฺคหวเสน อคฺคหิตานํ คหเณนฯ อฏฺฐ โหนฺตีติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อาคตา อารมฺมณาทโย อฏฺฐ ปจฺจยา โหนฺติฯ เตสูติ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุฯ ตีหีติ อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปจฺจเยหิฯ ทฺวีหีติ อารมฺมณปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจเยหิฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจเยติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ เหตุอาทิเก ปจฺจเยฯ ตโต เหตุอาทิปจฺจยโตฯ ยถาโยคํ โยเชตพฺพาติ ยสฺมิํ ปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเต เย ปจฺจยา อนุโลมโต โยชนํ ลภนฺติ, เต โยเชตพฺพาติ อตฺโถฯ

ทฺวินฺนนฺติ อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส ปกตูปนิสฺสยสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํฯ วตฺถุปุเรชาตสฺส วเสน ปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตสฺส อารมฺมเณน สงฺคหิตตฺตาฯ อญฺญิสฺสา เจตนายาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาเวเนว ปวตฺตาย เจตนายฯ อรูปาหารา อปริจฺจตฺตสหชาตภาวา เอว อาหารปจฺจโย โหนฺติ, รูปาหาโร ฐิติปฺปตฺโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘สหชาตโต อญฺญสฺส กพฬีการาหารสฺส วเสน อาหาโร’’ติฯ สหชาตโต อญฺญสฺสาติ จ อิทํ อรูปาหารนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ, น กพฬีการาหารวิเสสนิวตฺตนตฺถํ ตาทิสสฺเสว ตสฺส อภาวโตฯ

น หิ รูปาหาโร สหชาตปจฺจโย โหติ, นาปิ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ ฯ ยถา สหชาตานํ สหชาตปจฺจโย น โหติ, เอวํ ปุเรชาตานํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหติ, ปจฺฉาชาตานญฺจ ปุเรชาตปจฺจโย น โหติฯ กสฺมา? ตาทิสสฺส ปจฺจยลกฺขณสฺส อภาวโตฯ เยสญฺหิ โย ชนโก, น เตหิ ตสฺส สหชาตตา อตฺถิ, นาปิ ปุเรชาตตา ปุเรชาตปจฺจยลกฺขณยุตฺตา, ปจฺฉาชาตปจฺจยตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ รูปธมฺมตฺตาฯ อุปตฺถมฺภกตฺเตปิ เอเสว นโย, ตสฺมา สหชาตาทิวิธุโร เอว ตสฺส ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ เตเนว หิ ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ รูปชีวิตินฺทฺริยํ วิย รูปาหาโร วิสุํ คหิโตฯ ตถา จาห ‘‘รูปาหาโร…เป.… อาหารปจฺจโยว โหตี’’ติฯ สหชาตโต ปุเรชาตโต จ อญฺญสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺสาติ เอตฺถ รูปาหาเร วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวญฺจ กตฺวาติ ปุริมปุริเมหิ อสงฺคหิตสงฺคณฺหนวเสน ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ คหิตตฺตา ตถา รูปาหารสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ วเสน อิธ อาหารินฺทฺริยปจฺจยานํ คหิตตฺตาติ อตฺโถ, อญฺญถา ‘‘อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณ…เป.… อิจฺเจว วุตฺต’’นฺติฯ ตทญฺญาภาวาติ ตโต อารมฺมณาทิปจฺจยโต อญฺญสฺส อิธาธิปฺเปตกมฺมาทิปจฺจยสฺส กุสเล อภาวาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อารมฺมณโต อญฺเญสํ ทฺวินฺนํ วเสน อุปนิสฺสโย วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพํ, น อารมฺมณูปนิสฺสเยติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปริตฺตตฺติกปญฺหาวารปจฺจนีเย อารมฺมณํ น วุตฺตํฯ อุปนิสฺสเยน หิ อสงฺคหิตตฺเต ตํ วตฺตพฺพเมว สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุริเมหิ อสงฺคหิตวเสน วุตฺตานนฺติ ปุริเมหิ ปจฺจเยหิ อสงฺคหิตวเสน วุตฺตานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺจยานํฯ สงฺคหิตวิวชฺชนาภาวโตติ อตฺตนา สมานลกฺขณตาย สงฺคหิตสฺส ปจฺจยสฺส วิวชฺชนาภาวโต, วิวชฺชเน การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ อุปนิสฺสยโต อญฺญารมฺมณาภาวโตติ อปฺปมาโณ ธมฺโม อปฺปมาณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหนฺโต อารมฺมณูปนิสฺสโยว โหติ อารมฺมณาธิปติภาวโตติ อตฺโถฯ

ยถา อารมฺมเณ คหิเต อารมฺมณูปนิสฺสโย คหิโตว โหติ พลวารมฺมณภาวโต , เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสเย คหิเต อารมฺมณํ คหิตเมว โหติ ตํสภาวตฺตาติ ตตฺถ ตํ วิสุํ น อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘น ปน อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อารมฺมเณ อสงฺคหิตตฺตา’’ติฯ

ปจฺฉาชาตอาหารานนฺติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปุเรชาตกายโต ปจฺฉาชาตานํ อรูปาหารานํฯ เต หิ อตฺตนา สหชาตอรูปธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานรูปธมฺมานมฺปิ สหชาตอตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, ปุเรชาตานํ ปน วตฺถูนํ ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาตินฺทฺริยานนฺติ ปจฺฉาชาตานํ อรูปินฺทฺริยานํฯ เสสํ อาหาเร วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ ยสฺมา เอเต อาหารินฺทฺริยา ยสฺมิํ ขเณ ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยํ ลภนฺติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหชาตอตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโย จ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหาปิ อตฺถิอวิคตปจฺจยภาโว โหตี’’ติฯ ติณฺณนฺติ สหชาตาทีนํ ติณฺณํฯ ฉหิ เภเทหีติ วิสุํ คหิเตหิ สหชาตาทีหิ ปญฺจหิ ยถารหํ เอกชฺฌํ คหิตเภเทน จาติ ฉหิ อตฺถิปจฺจยเภเทหิฯ เอเกกํ สงฺคเหตฺวาติ อตฺถิปจฺจยลกฺขณํ อวิคตปจฺจยลกฺขณญฺจ วิสุํ วิสุํ ฉหิ เภเทหิ สงฺคเหตฺวา วุตฺตํฯ

อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโตติ วตฺตพฺพํ จกฺขาทีนํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา, สปรสนฺตานิกานญฺจ อินฺทฺริยานํ อนธิปฺเปตตฺตาฯ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ปุเรชาตภูตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตสญฺหิ ปุเรชาเต สงฺคโหฯ ตเทกเทสสฺสาติ อารมฺมเณกเทสสฺส, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานนฺติ อตฺโถฯ เตสนฺติ นิสฺสยาทีนํฯ อุปนิสฺสยาทีสูติ อุปนิสฺสยปุเรชาตปจฺจยาทีสุฯ ตํ ปน ปุเรชาตภูตํ อารมฺมณํฯ ตตฺถาติ อุปนิสฺสยปจฺจยสงฺคเหฯ ยถาวุตฺตนโย เจตฺถ เอกนฺเตน คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอว-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ, อญฺญถา เตสุ ปญฺเหสุ เอกสภาวโตว ปจฺจยสฺส อาคมนํ วุตฺตํ สิยาฯ เตนาติ ‘‘เอโกวา’’ติ อวธารเณน อคฺคหิเตนฯ เตสูติ สหชาตปุเรชาตปจฺจเยสุฯ อุกฺกฏฺฐวเสนาติ ‘‘เอโก ทฺเว’’ติอาทินา วุตฺตอุกฺกํสวเสนฯ เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวาติ เต เหตุอาทิปจฺจเย สหชาตาทิปจฺจเยหิ สงฺคเหตฺวาฯ ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโทติ โสฬสาทิเภเทน สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโทฯ

ปเภทปริหานีสูติ สหชาตปจฺจยาทีหิ สงฺคหิตปจฺจยปฺปเภเท ตํตํปจฺจยปฏิกฺเขเป ปญฺหาปริหานิยญฺจาติ อตฺโถฯ นเหตุปจฺจยาติ อิมินา เหตุปจฺจยโต อญฺเญ ปจฺจยา คหิตาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นเหตุปจฺจยาติ เอตฺถ ลพฺภมานปจฺจเย สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวาติ สพฺพปจฺจนียสาธารณลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา เอว น วตฺตพฺพํ สิยา, น หิ เหตุปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเต เหตุธมฺโม เหตุสฺส ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ วีสติ ปจฺจยาติ เหตุปจฺจเยน สทฺธิํ วีสติ ปจฺจยาฯ ปริหานียํ วิตฺถารกถํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนาฯ

[528] เตหิ เตหิ ปจฺจเยหีติ สหชาตปจฺจยาทีหิ เตหิ เตหิ สงฺคาหกภูเตหิ ปจฺจเยหิฯ เต เต ปจฺจยาติ สงฺคเหตพฺพา อญฺญมญฺญปจฺจยาทโย เหตุปจฺจยาทโย วา เต เต ปจฺจยาฯ อญฺเญสํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ สพฺเพสํ สมฺภวนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทฺเวเยวาติ อารมฺมณาธิปติํ อปเนตฺวา อาหฯ อพฺยากตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ กุสลสฺเสว, อถ โข อพฺยากตสฺสปีติ กุสลํ สมฺปิณฺเฑติฯ

[530] เตน สทฺธินฺติ วตฺถุนา สทฺธิํฯ สุทฺธานนฺติ เกวลานํ วตฺถุนา วินา จ คหิตานํ กุสลกฺขนฺธานํฯ ยทิปิ วตฺถุนา สทฺธิํ สหชาตฏฺโฐ นตฺถิ, นิสฺสยาทิภาโว ปน อตฺเถวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุนา ปนา’’ติอาทิมาหฯ

สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานํ อตฺถิปจฺจเยน สงฺคเหตพฺพตฺตา สหชาตาทีหิ สงฺคเหตพฺพานํ ตํสงฺคโห สุกโรติ ทสฺเสตุํ อุปนิสฺสเยน สงฺคเหตพฺพานํ สงฺคโห วุตฺตนโย เอวาติ วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สพฺพปจฺจเย สงฺคณฺหิตฺวา’’ติฯ กมฺมํ ปน สหชาตูปนิสฺสเยหิ อสงฺคเหตพฺพตาปิ อตฺถีติ สรูปโต คหิตํ, อญฺญถา ‘‘ตีสุ ปจฺจเยสู’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ มิสฺสกามิสฺสกสฺสาติ สหชาตปุเรชาตาทิภาเวหิ มิสฺสกสฺส ตถา อมิสฺสกสฺส จฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาติ อตฺถิปจฺจยวิภาคสงฺคาหกานํ สหชาตาทีนํ คหเณนฯ สพฺพปจฺจยานํ…เป.… โหตีติ อิมินา ‘‘อิมสฺมิํ ปน ปจฺจยุทฺธาเร’’ติอาทินา วุตฺโตปิ ปจฺจยสงฺคโห อิธ อตฺถโต ทสฺสิโตเยวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

นิสฺสโย กสฺมา น วุตฺโต? สหชาตนิสฺสโย ปุเรชาตนิสฺสโยติ หิ สกฺกา วิภชิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิปฺปยุตฺโต วา กสฺมา น วุตฺโต? ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโตติ วิภชิตุํ สกฺกาติ อตฺโถฯ ยํ มิสฺสกามิสฺสกภาวํ มนสิ กตฺวา ‘‘อวตฺตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิสฺสโย ตาวา’’ติอาทิมาหฯ วิเสสิตพฺโพ ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อวิเสเสน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตาฯ โส วิยาติ อตฺถิปจฺจโย วิย, นิสฺสยปจฺจโย วิย วา อตฺถิปจฺจยวิเสสาภาเวน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วตฺตพฺโพวฯ ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ วิย ปเภทสพฺภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหชาตปุเรชาตานญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตถาติอาทินา วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘วกฺขตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มคฺคผลธมฺมานํ มคฺคผลตํสมุฏฺฐานรูปวเสน สหชาตอตฺถิปจฺจโย เตสํเยว ปุเรชาตจตุสนฺตติรูปวเสน ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโย วุตฺโต, น ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว วกฺขตีติ โยชนาฯ โสติ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยฯ

เหตุอาทีนํ สหชาตนฺโตคธตฺตา เหตุอาทโย ตพฺพิเสสา โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจโย จ เหตุอาทีหิ วิเสเสตพฺโพ’’ติฯ โสติ สหชาตปจฺจโยฯ วิรุทฺธปจฺจเยหีติ สหชาตปุเรชาตสฺส สหชาตาทิภาเวน วิรุทฺเธหิ ปจฺจเยหิฯ เตนาห ‘‘อุปฺปตฺติกาลวิรุทฺเธหิ ปจฺจเยหี’’ติฯ

ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจนียคณนวณฺณนา