2. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[42-44] ยาวาติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวจนํ ยตฺตโกติ อาห ‘‘ปเภโท’’ติฯ อตฺถิ เตวีสติมูลกสฺสาติ อตฺโถฯ ตาว ตตฺตกํ ปเภทํฯ ตตฺถาติ อนุโลเม อาคตนฺติ อตฺโถฯ นยทสฺสนวเสน ทสฺสิตํ , กินฺติ? เอเกกสฺส ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสติฯ อวเสสสฺส ปจฺจยสฺส มูลวนฺตภาเวน คหิตสฺสฯ

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[45-48] ปุน ตตฺถาติ อนุโลเมฯ ปจฺจยปทานีติ ปจฺจยา เอว ปทานิ ปจฺจยปทานิฯ อิธาติ อนุโลมปจฺจนีเยฯ สุทฺธิกปจฺจยานนฺติ ปจฺจยนฺตเรน อโวมิสฺสานํ ปจฺจยานํ, อนุโลมปจฺจนียเทสนํ วกฺขมานํ สนฺธายาติ อตฺโถฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. กุสลตฺติกํ

1. ปฏิจฺจวารวณฺณนา

1. ปจฺจยานุโลมํ

(1) วิภงฺควารวณฺณนา

[53] ติกปทานํ ติกนฺตรปเทหิ วิสทิสตา ปากฏาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ติกปทนานตฺตมตฺเตน วินา’’ติฯ มูลาวสานวเสนาติ ‘‘เอกมูเลกาวสานํ นวา’’ติอาทินา วุตฺตมูลาวสานวเสนฯ ‘‘น ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสู’’ติ เอตฺถ ยา สทิสตา ปฏิกฺขิตฺตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทิสตํ สนฺธาย ‘น ตาเยวา’ติ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ยาติ ยา ปุจฺฉาฯ สพฺพปุจฺฉาสมาหรณนฺติ สพฺพาสํ เอกูนปญฺญาสาย ปุจฺฉานํ สมุจฺจยนํ อนวเสเสตฺวา กถนํฯ อิธ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารุทฺเทเส กตฺตพฺพํฯ อาทิโต หิ อนวเสสโต วุตฺเต ปจฺฉา ยถารหํ ตเทกเทสวจนํ ยุตฺตํฯ น หิ ตตฺถ เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺตีติ ตตฺถ ตสฺมิํ ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ปีติตฺติเก เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ น หิ ลภนฺติ, อฏฺฐวีเส ปน ลภนฺตีติ อตฺโถฯ

เตน สหชาตปจฺจยภูเตนาติ เตน เวทนาทิเภเทน เอเกน ธมฺเมน สหชาตปจฺจโย โหนฺเตน, สหชาตปจฺจยตํ วา ปตฺเตน ปาปุณนฺเตนาติ อตฺโถฯ อนุญฺญาตํ วิย โหตีติ ยทิปิ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาว นิโรธคมนา’’ติอาทิวจเนหิ ขณตฺตยสมงฺคี อุปฺปชฺชตีติ อนุญฺญาตํ วิย โหติ, อุปฺปาทกฺขณสมงฺคีเยว ปน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต ปฏิจฺจวาราทีนํ ฉนฺนํ วารานํ อุปฺปาทเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตาฯ ตถา หิ เตสุ ปจฺฉาชาตปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ

อิธ กุสลวจเนน คหิเต ขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวาเร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ กุสลสทฺเทน คหิเต ขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํ จตูสุปิ กุสลขนฺเธสุ เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ สามญฺญโต วุตฺเตสุ สหชาตาทิสาธารณปจฺจยวเสน อวิเสสโต สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยาติ อยเมว อิมสฺส ปจฺจโย, อิมสฺเสว อยํ ปจฺจโยติ จ นิยเมตฺวา วตฺตุํ น สกฺกาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกสฺเสว ทฺวินฺนํเยว วา’’ติอาทิฯ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ ปน วิเสสนภาเวน เวทนาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติอาทิ วตฺตุํ สกฺกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เวทนาตฺติกาทีสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตถาติ อิมินา ‘‘เอเกกสฺสปิ ทุกาทิเภทานญฺจา’’ติ อิมํ อนุกฑฺฒติฯ

เอตสฺมินฺติ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ เอวํ วิปากกิริยาพฺยากตคฺคหเณฯ ‘‘สพฺพสฺมิํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กตฺถ ปน คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปนฺติ เอตฺเถวา’’ติฯ เอวํ ปฐเม วากฺเย อติพฺยาปิตํ ปริหริตฺวา ทุติเย อพฺยาปิตํ ปริหริตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ เอตฺถ น คเหตพฺพํ ตสฺสปิ อารุปฺเป อุปฺปชฺชมานสฺส รูเปน วินา อุปฺปตฺติโตฯ เอตฺถ จ ยถา เหตุปจฺจยคฺคหเณเนว อเหตุกํ นิวตฺติตํ, เอวํ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปนฺติ รูปคฺคหเณเนว อารุปฺเป วิปาโกปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชมาเนน จิตฺตุปฺปาเทน สทฺธิํ น คหิโตฯ ตํ ปเนตํ อตฺถสิทฺธเมว อกตฺวา สรูปโต ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘วิปากาพฺยากต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิปจฺฉิมจิตฺตานิ ปเนตฺถ สติปิ รูปสฺส อนุปฺปาทเน ววตฺถานาภาวโต น คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปจฺจยภูตสฺสาติ ขนฺธานํ ปจฺจยภูตสฺส วตฺถุสฺส อคฺคหิตตาปตฺติํ นิวาเรตุํ, กถํ? ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน, กตฺถ? ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ เอตสฺมิํ สามญฺญวจเน ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ วุตฺตํ, เอวญฺหิสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนตา ทสฺสิตา โหตีติฯ อญฺญมญฺญาเปกฺขํ วจนทฺวยนฺติ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ ปททฺวยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สามญฺเญน คหิตนฺติ ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ อิมินา สามญฺญวจเนน, กฏตฺตารูปสามญฺเญน วา คหิตํฯ

อุปาทารูปคฺคหเณน วินา ‘‘อุปาทารูป’’นฺติ อคฺคเหตฺวา เกวลํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ ‘‘กฏตฺตารูปํ’’อิจฺเจว คเหตฺวาติ อตฺโถฯ เอตสฺมิํ ปน ทสฺสเนติ ‘‘มหาภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วุตฺเต เอตสฺมิํ อตฺถทสฺสเนฯ ขนฺธปจฺจยสหิตนฺติ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ วทติฯ อสหิตนฺติ ปน ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปํ อาหารสมุฏฺฐานํ อุตุสมุฏฺฐานํ อนินฺทฺริยพทฺธํ อสญฺญภวสงฺคหิตญฺจ รูปํฯ ปฏิสนฺธิยมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปวตฺติยมฺปิ กฏตฺตารูปํ อญฺญญฺจ ตตฺถ อุปฺปชฺชนกํ อุปาทารูปนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กถํ ปเนตฺถ ภูเต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานสฺส รูปสฺส เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ? ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ รูปํ ภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ ปทเมตํ, ภูตานํ วา เหตุปจฺจยโต นิพฺพตฺตตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ การณการณมฺปิ หิ การณนฺเตฺวว วุจฺจติ ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ’’ติฯ

ภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปนฺติ ปทุทฺธาโร กโต, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺติ ปน ปาโฐติ อฏฺฐกถายญฺจ ตเมว วุตฺตํฯ อยํ เหตฺถตฺโถ – ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาเฐ วุตฺตนเยน อุปาทารูปมฺปิ กุสเล ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติฯ โก ปน โส นโยติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาภูเต…เป.… สนฺธายาหา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺถโต อยํ นโย วุตฺโตติ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิมินา อพฺยากเต ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺติวจเนน กุสเล ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺติ อตฺถโต วุตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ

[54] รูเปน วินา ปจฺจยุปฺปนฺนํ น ลพฺภตีติ เอเตน ยา ปุจฺฉา อรูปมิสฺสกาวสานา, ตาปิ อิธ น คยฺหนฺติ, ปเคว รูปาวสานาติ ทสฺเสติฯ

[57] ตาย สมานลกฺขณาติ ปญฺจกฺขนฺธปฏิสนฺธิตาย คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิยา สมานลกฺขณาฯ ปริปุณฺณธมฺมานนฺติ ปริยตฺติวิภาคานํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมานํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเสฯ

จิตฺตกมฺมสมุฏฺฐานรูปนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ กมฺมสมุฏฺฐานรูปญฺจฯ ปุน อาหารสมุฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ปุนคหณํ อุตุสมุฏฺฐานาเปกฺขํฯ น หิ ตํ ปุพฺเพ พาหิรคฺคหเณน อคฺคหิตํ, อาหารสมุฏฺฐานํ ปน อคฺคหิตเมว, อุตุสมุฏฺฐานสฺส กสฺมา ปุนคหณนฺติ อาห ‘‘เอเตหี’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ อสญฺญสตฺเตสุฯ ตสฺสาติ อุตุสมุฏฺฐานสฺสฯ อาทิมฺหีติ พาหิรอาหารสมุฏฺฐานอุตุสมุฏฺฐานอสญฺญสตฺตวเสน อาคตวาเรหิ ปฐมวาเรฯ อวิเสสวจนนฺติ พาหิราทิวิเสสํ อกตฺวา วุตฺตวจนํ, อรูปมฺปิ ปจฺจยํ ลภนฺตํ อตฺถํ เหตาทิเก ปจฺจเย ลภนฺตํ สห สงฺคณฺหิตฺวาติ โยชนาฯ ตสฺสาติ, ตตฺถาติ จ ปททฺวเยน ยถาวุตฺตํ ปฐมวารเมว ปจฺจามสติฯ ตํสมานคติกนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานคติกํฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเสปิฯ กมฺมปจฺจยวิภงฺเค วิยาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยนิทฺเทเส วิยฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตํสมุฏฺฐานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคณฺหาตี’’ติฯ อยญฺจ อตฺถวิเสโส เอตฺถ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หิ…เป.… อตฺถี’’ติ อาหฯ

อวิเสเสตฺวาติ ‘‘อุตุสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา วิเสสํ อกตฺวาฯ อุปาทารูปนฺติ วิเสเสตฺวาว กสฺมา ปน วุตฺตานีติ โยชนาฯ เหตุปจฺจยาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สหชาตปจฺจยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สหาติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ กฏตฺตารูปนฺติ เอวํ เอกโตฯ วิสุนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปโต วิเสเสตฺวาฯ ตตฺถ พาหิรคฺคหณาทีหิ วิยาติ ยถา ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทีสุ พาหิรอาหารสมุฏฺฐานอุตุสมุฏฺฐานคฺคหเณหิ มหาภูตานิ วิเสสิตานิ, เอวํ เอตฺถ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจา’’ติ เอตสฺมิํ นิทฺเทเส มหาภูตานํ เกนจิ วิเสสเนน อวิเสสิตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปภาวกฏตฺตารูปภาเวหิ วิเสเสตฺวาว วุตฺตานีติ โยชนาฯ

อิทานิ อญฺเญนปิ การเณน เตสํ วิเสสิตพฺพตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ น โกจิ ปจฺจโยติ อิทํ ปฏฺฐาเน อาคตนิยาเมน รูปํ อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เหตาทีสู’’ติฯ ตทวินาภาวโต ปน ตสฺส จิตฺตกมฺมานํ การณภาโว เวทิตพฺโพ, ยโต อิทฺธิจิตฺตนิพฺพตฺตานิ กมฺมปจฺจยานิ จาติ วุตฺตานิฯ

นนุ จิตฺตํ อาหารอุตุสมุฏฺฐานานํ ปจฺจโย โหตีติ? สจฺจํ โหติ, โส ปน อุปตฺถมฺภกตฺเตน, น ชนกตฺเตนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาหาร…เป.… ชนก’’นฺติ ฯ กิํ ปน เตสํ ชนกนฺติ อาห ‘‘มหาภูตาเนว…เป.… ชนกานี’’ติฯ จิตฺเตน กมฺมุนา จ วินา อภาเว ยถากฺกมํ จิตฺตกมฺมสมุฏฺฐานอุปาทารูปานนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปกฏตฺตารูปภูตาเนวาติ จิตฺตกมฺมสมุฏฺฐานมหาภูตนิพฺพตฺตาเนว มหาภูตานํ เตสํ อาสนฺนการณตฺตาฯ อญฺญานีติ อุตุอาหารสมุฏฺฐานานิ อุปาทารูปานิ วทติฯ วิเสสนํ กตํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติฯ สมานชาติเกน รูเปน อุตุนา อาหาเรน จาติ อตฺโถฯ ปากฏวิเสสนาเนวาติ อิทํ เยหิ มหาภูเตหิ ตานิ นิพฺพตฺตานิ, เตสํ ‘‘อาหารสมุฏฺฐานํ อุตุสมุฏฺฐาน’’นฺติ วิเสสิตตฺตา วุตฺตํฯ น วิเสสนํ อรหนฺติ น วิเสสิตพฺพานิ การณวิเสสเนเนว วิเสสสฺส สิทฺธตฺตา, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺเตฺวว วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตานิ ปน จิตฺตชกมฺมชรูปานิฯ

สวิเสเสนาติ เยน วิเสเสน วิเสสิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต จิตฺตํ สนฺธายาห ‘‘สหชาตาทิปจฺจยภาวโต’’ติ, อิตรํ ปน สนฺธาย ‘‘มูลการณภาวโต’’ติ, กมฺมูปนิสฺสยปจฺจยภาวโตติ อตฺโถฯ อิตรานีติ อาหารอุตุสมุฏฺฐานานิปิ อุปาทารูปานิฯ มหาภูตวิเสสเนเนว วิเสสิตานีติ ‘‘อาหารสมุฏฺฐานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ อุตุสมุฏฺฐานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจา’’ติ มหาภูตวิเสสเนเนว ชนกปจฺจเยน อาหาเรน อุตุนา จ วิเสสิตานิฯ อิธาติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิมสฺมิํ วจเนฯ เอตฺถ หิ อุปาทารูปานํ จิตฺตกมฺมสมุฏฺฐานตาวจเนน ตํนิสฺสยานมฺปิ ตพฺภาโว ปกาสิโตติฯ อญฺญตรวิเสสนํ อุภยวิเสสนํ โหติ อุภเยสํ อวินิพฺโภเคน ปวตฺตนโตฯ

[58] ปุพฺเพติ เหตุปจฺจยาทีสุฯ วิสุํ ปจฺจยภาเวนาติ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา กฏตฺตา จ รูป’’นฺติอาทินา วตฺถุสฺส วิสุํ ปจฺจยภาเวนฯ เอตฺถ จ วิสุํเยว ปจฺจยภาเวน ทสฺสิตานีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว วิย ขนฺธานํ เอกโตปิ ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตฯ เตเนว หิ ตสฺมิํ อตฺเถ อตฺตโน อรุจิํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนาหา’’ติฯ โย ปนตฺโถ อตฺตโน รุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถูติ อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ขนฺธานํ ปจฺจยภูตานํ ปฏิจฺจฏฺฐผรณตาทสฺสนํ , วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตสฺส ปฏิจฺจฏฺฐผรณตาทสฺสนํ, น ขนฺธานนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํ อญฺญมญฺญปจฺจเย เอวฯ เหตุปจฺจยาทีสุปิ อยเมว นโย, ตตฺถ หิ ปฏิจฺจฏฺฐผรณสฺส สมานตาฯ ทสฺสิตาย ปฏิจฺจฏฺฐทฺวยผรณตายฯ ขนฺธวตฺถูนญฺจ ทสฺสิตาเยวาติ ขนฺธวตฺถูนญฺจ เอกโต ปฏิจฺจฏฺฐผรณตา ทสฺสิตาเยวฯ

เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ เอวมาทิ สงฺคยฺหติฯ นนุ ภวิตพฺพนฺติ โยชนาฯ เหตุปจฺจยาทีหิ วิยาติ สทิสูทาหรณนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ ยํ ‘‘เอกํ, ตโย, ทฺเว จ ขนฺเธ ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺตํ ปจฺจยชาตนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจยฏฺโฐ หิ ปฏิจฺจฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘เต เหตุปจฺจยภูตา เอว น โหนฺตี’’ติฯ เอเตน น ปฏิจฺจฏฺฐผรณกสฺส เอกนฺติโก เหตุอาทิปจฺจยภาโวติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เอส นโย อารมฺมณปจฺจยาทีสู’’ติฯ น หิ อารมฺมณปจฺจยภูโต ธมฺโม ปฏิจฺจฏฺฐํ ผรติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา’’ติฯ

ปจฺจยนฺตเรนปิ อุปการกตามตฺตมฺปิ คเหตฺวา ปฏิจฺจวาเร วารนฺตเร จ เหตุอาทิปจฺจยา ทสฺสิตาติ อุปจเยน ยถาวุตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปจฺจยวาเร จา’’ติอาทิมาหฯ ตํปจฺจยาติ วตฺถุปจฺจยา, ยถารหํ ปจฺจยภูตํ วตฺถุํ ลภิตฺวาติ อตฺโถฯ เตติ กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจฯ เตสนฺติ มหาภูตานํ ขนฺธานํฯ ปจฺจยภาวาภาวโตติ อิทํ ขนฺธานํ เหตุสหชาตาทิปจฺจยภาวสฺส มหาภูเตสุ ทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ อญฺญมญฺญปจฺจยาปิ เต เตสํ ภเวยฺยุนฺติ ปรสฺส อาสงฺกนิราสงฺกํ กโรนฺโต ‘‘อญฺญมญฺญสทฺโท หี’’ติอาทิมาหฯ นิรเปกฺโขติ อญฺญนิรเปกฺโขฯ น หิ เหตุธมฺโม ธมฺมนฺตราเปกฺโข หุตฺวา เหตุปจฺจโย โหติ, สทฺทสีเสเนตฺถ อตฺโถ วุตฺโตฯ อญฺญตราเปกฺโขติ อตฺตนา สหการิการณภูตํ, อิตรํ วา ยํ กิญฺจิ อญฺญตรํ อเปกฺขตีติ อญฺญตราเปกฺโขฯ ยถาวุตฺเตตเรตราเปกฺโขติ อรูปกฺขนฺธาทิเภทํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ อิตเรตรํ มิถุ ปจฺจยภูตํ อเปกฺขตีติ อิตเรตราเปกฺโขฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ ขนฺธา มหาภูตา อิธ ยถาวุตฺตา ภเวยฺยุนฺติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ขนฺธา มหาภูตา อญฺญมญฺญํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อถ ขนฺธา จ มหาภูตา จาติ วิสุํ วิสุํ คยฺเหยฺยุํ, เอวํ สติ ‘‘มหาภูตา ขนฺธานํ น โกจิ ปจฺจโย’’ติ น วตฺตพฺพํฯ

ยสฺส สยํ ปจฺจโย, ตโต เตน ตนฺนิสฺสิเตน วาติ ยสฺส ธมฺมสฺส สยํ อตฺตนา ปจฺจโย โหติ, ตโต ธมฺมโต สยํ อุปฺปชฺชมานํ กถํ เตน ธมฺเมน ตนฺนิสฺสิเตน วา อญฺญมญฺญปจฺจเยน เอวํภูตํ ตํ ธมฺมชาตํ อญฺญมญฺญปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ อุทาหรเณน วิภาเวติ ‘‘ยถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ อิทํ ‘‘เตน อญฺญมญฺญปจฺจเยน อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ อิมสฺส อุทาหรณํ, ‘‘วตฺถุํ ปจฺจยา ขนฺธา’’ติ อิทํ ปน ‘‘ตนฺนิสฺสิเตน อญฺญมญฺญปจฺจเยน อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอตสฺสฯ ตสฺมาติ วุตฺตเมว อตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติฯ อตฺตโน ปจฺจยสฺส ปจฺจยตฺตาภาวโตติ อตฺตโน ปจฺจยภูตสฺส อรูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยภาวาภาวโตฯ น หิ มหาภูตา ยโต ขนฺธโต อุปฺปนฺนา, เตสํ ปจฺจยา โหนฺติฯ ตทเปกฺขตฺตาติ อิตเรตรปจฺจยภาวาเปกฺขตฺตาฯ ขนฺเธ ปฏิจฺจ ปจฺจยา จาติ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนิยาเมเนว ขนฺเธ ปฏิจฺจ, ปจฺจยวาเร วุตฺตนิยาเมน ขนฺเธ ปจฺจยา จฯ นอญฺญมญฺญปจฺจยา จ วุตฺตาติ อญฺญมญฺญปจฺจยโต อญฺญสฺมา นิสฺสยปจฺจยาทิโต มหาภูตานํ อุปฺปตฺติ วุตฺตา จาติ อตฺโถฯ วตฺถุํ ปจฺจยา อุปฺปชฺชมานาติ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานาฯ ตนฺนิสฺสิเตน จ อญฺญมญฺญปจฺจเยนาติ ตํ วตฺถุํ นิสฺสิเตน ขนฺเธน อญฺญมญฺญปจฺจยภูเตน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน การเณน วตฺถุํ ปจฺจยา…เป.… วุตฺตา, อิมินา ปริยาเยน ปน อุชุกํ ปวตฺติยํ วตฺถุสฺส อญฺญมญฺญปจฺจยภาโวติ อตฺโถฯ

[59] สา น คหิตาติ ยา ‘‘จกฺขายตนํ นิสฺสายา’’ติอาทินา จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยตา วุตฺตา, สา อิธ ปฏิจฺจวาเร น วุตฺตาติ อตฺโถ สหชาตตฺโถ ปฏิจฺจตฺโถติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘จกฺขายตนาทีนิ…เป.… อธิปฺปาโย’’ติฯ เยสํ ปน อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิกมหาภูตรูปิธมฺมานํ วเสน ฉธา นิสฺสยปจฺจโย อิจฺฉิโต, เตสํ วเสน อิธ วิภตฺโต เอวฯ กถํ รูปิวเสน วิภตฺโตติ เจ? ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ หทยวตฺถุวเสน สรูปโต ทสฺสิโต เอวฯ อิตเรสมฺปิ วเสน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นิสฺสยปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ทสฺสิโตฯ ยถา หิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทีสุ รูปายตนาทีนํ อสติปิ ปฏิจฺจฏฺฐผรเณ อารมฺมณปจฺจยภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอวมิธาปิ จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิสฺสย…เป.… น คหิตานี’’ติฯ

[60] ทฺวีสุ อุปนิสฺสเยสูติ อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยสุฯ กุสลาปิ ปน มหคฺคตาติ ปิ-สทฺเทน อพฺยากเต มหคฺคเต อากฑฺฒติ ‘‘กุสลาปิ มหคฺคตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ น ลภนฺติ, ปเคว อพฺยากตา’’ติฯ กทาจิ น ลภนฺติ, ยทา ครุํ กตฺวา น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

[61] อญฺญตฺถ เหตุปจฺจยาทีสุฯ ปจฺจยํ อนิทฺทิสิตฺวาติ ปจฺจยํ ธมฺมํ สรูปโต อนิทฺทิสิตฺวาฯ น หิ เหตุปจฺจยนิทฺเทสาทีสุ อโลภาทิกุสลาทิสรูปวิเสสโต เหตุอาทิธมฺมา ทสฺสิตาฯ กุสลาทีสูติ อิทํ อโลภาทิวิเสสนํฯ เตน ยถา อโลภาทีสุ อยเมว ปจฺจโยติ นิยโม นตฺถิ, เอวํ ตพฺพิเสเสสุ กุสลาทีสูติ ทสฺเสติฯ อิธ ปน ปุเรชาตปจฺจเยฯ วตฺถุนวตฺถุธมฺเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ปุเรชาตปจฺจยา อุปฺปชฺชมานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ, อารุปฺเป อุปฺปชฺชมาเน จ ขนฺเธ นิวตฺเตติฯ กสฺมา ปเนตฺถ วตฺถุปุเรชาตเมว คหิตํ, น อารมฺมณปุเรชาตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อารมฺมณปุเรชาตมฺปิ หิ วตฺถุปุเรชาเต อวิชฺชมาเน น ลพฺภตี’’ติฯ ตสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิปากสฺสฯ น อุทฺธโฏติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เนววิปาก…เป.… ตีณีติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อลาภโตติ ยทิ ลพฺเภยฺย, ‘‘จตฺตารี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ วิปากตฺติเกฯ ตีณีติ ‘‘วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ ปุเรชาตปจฺจยา, วิปากธมฺมธมฺมํ, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ อิมานิ ตีณิฯ

[63] ตทุปาทารูปานนฺติ เต มหาภูเต นิสฺสาย ปวตฺตอุปาทารูปานํฯ วทตีติ เอกกฺขณิกนานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วทติ อวินิพฺโภควเสน ปวตฺตมานานํ เตสํ ปจฺจเยน วิเสสาภาวโตฯ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปานนฺติ วิเสสนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ เอกกฺขณิกสฺสปิ กมฺมปจฺจยสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตาน’’นฺติ ทุวิโธปิ กมฺมปจฺจโย วุตฺโตฯ

[64] ยํ ยํ ปฏิสนฺธิยํ ลพฺภตีติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ยํ ยํ อินฺทฺริยรูปํ ปฏิสนฺธิยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อินฺทฺริยรูปญฺจ วตฺถุรูปญฺจ ‘‘กฏตฺตารูป’’นฺติ วุตฺตํฯ

[69] เกสญฺจีติ ปญฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิกฺขนฺธาทีนํฯ เตสญฺหิ วตฺถุ นิยมโต วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติฯ สมานวิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ สทิสวิปฺปยุตฺตปจฺจยาฯ

กุสลากุสลา หิ ขนฺธา เอกจฺเจ จ อพฺยากตา ยสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, น สยํ ตโต วิปฺปยุตฺตปจฺจยํ ลภนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาภาวโต วตฺถุนาว วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนโตฯ เอกจฺเจ ปน อพฺยากตา ยสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, สยมฺปิ ตโต วิปฺปยุตฺตปจฺจยํ ลภนฺติ ยถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกฺขนฺธาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เกสญฺจิ ขนฺธา…เป.… นานาวิปฺปยุตฺตปจฺจยาปี’’ติฯ ปจฺจยํ ปจฺจยํ กโรตีติ ปจฺจยธมฺมํ วตฺถุํ ขนฺเธ จ อตฺตโน ปจฺจยภูตํ กโรติ, ยถาวุตฺตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ตํกิริยากรณโตติ วิปฺปยุตฺตปจฺจยกิจฺจกรณโตฯ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ นตฺถีติ ปฏิจฺจฏฺฐผรณํ นตฺถิ สหชาตฏฺโฐ ปฏิจฺจฏฺโฐติ กตฺวาฯ ‘‘ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอตฺตกเมวาห, กิํ ปฏิจฺจ? ขนฺเธติ ปากโฏยมตฺโถติฯ เตนาห ‘‘กิํ ปน ปฏิจฺจา’’ติอาทิฯ ปจฺจาสตฺติญาเยน อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วา โหตีติ คณฺเหยฺยาติ ตํ นิวาเรตุํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตรตฺตา…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

[71-72] สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ วเสเนตํ วุตฺตนฺติ สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน เอตํ ‘‘อิเม เตวีสติ ปจฺจยา’’ติอาทิวจนํ วาจนามคฺคํ ทสฺเสนฺเตหิปิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เอเกนปีติ กุสลาทีสุ จ ปเทสุ เอเกนปิ ปเทน, ตสฺมิํ ตสฺมิํ วา ปจฺจยนิทฺเทเส วากฺยสงฺขาเตน เอเกนปิ ปเทนฯ ตโย ปจฺจยาติ เหตุอารมฺมณาธิปติปจฺจยาฯ เต จตฺตาโร ปจฺฉาชาตญฺจ วชฺเชตฺวาติ เอตฺถ ยถาวุตฺเต จตฺตาโร ปจฺจเย วิตฺถาริตตฺตา ‘‘วชฺเชตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ปจฺฉาชาตํ ปน สพฺเพน สพฺพํ อคฺคหิตตฺตาฯ เอตฺตกา หิ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ยถาวุตฺเต ปจฺจเย วชฺเชตฺวา อวสิฏฺฐาฯ เย ปนาติ ปทการเก วทติฯ สงฺขิปิตฺวาติ ปทสฺส ‘‘ปาฬิยํ วิตฺถาริตํ อวิตฺถาริตญฺจ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘เตวีสติ ปจฺจยา’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ ‘‘สพฺพํ สงฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ปจฺฉาชาตปจฺจโยเยว หิ วชฺเชตพฺโพติฯ เอวํ วาทนฺตเร วตฺตพฺพํ วตฺวา อิทานิ ปาฬิยา อวิปรีตํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิมฺหิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิภงฺควารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(2) สงฺขฺยาวารวณฺณนา

[73] ยถา อญฺญมญฺญปจฺจเย วิเสโส วิภงฺเค อตฺถีติ อิทํ เหตุปจฺจยาทิวิภงฺคโต วิเสสภาวสามญฺเญน วุตฺตํฯ น หิ ยาทิโส อญฺญมญฺญปจฺจยวิภงฺเค วิเสโส, ตาทิโส ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺเคฯ ตถา หิ อญฺญมญฺญปจฺจเย ปฏิสนฺธิ ลพฺภติ, น ปุเรชาตปจฺจเยฯ ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิเก วิภงฺเคติ อิมินา ยสฺมิํ ปจฺจเย วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ, ตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เหตุปจฺจยาทีสุ ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา วิภงฺเค วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ อตฺถิ, เอวํ วิปากาพฺยากตาภาวํ อาเสวนปจฺจเย วิเสสํ ทสฺเสตีติฯ

[74] เอตสฺมิํ อนุโลเมติ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเมฯ สุทฺธิกนเยติ ปฐเม นเยฯ ทสฺสิตคณนโตติ ‘‘นว, ตีณิ, เอก’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต ทสฺสิตคณนโตฯ ตโต ปเรสุ นเยสูติ ตโต ปฐมนยโต ปเรสุ ทุติยาทินเยสุฯ อญฺญิสฺสาติ นวาทิเภทโต อญฺญิสฺสา คณนายฯ อพหุคณเนน ยุตฺตสฺส พหุคณนสฺส ปจฺจยสฺส, เตน อพหุคณเนนฯ สมานคณนตา จาติ จ-สทฺโท พฺยติเรโกฯ เตน ปจฺจนียโต อนุโลเม โย วิเสโส วุจฺจติ, ตํ โชเตติฯ เตนาห ‘‘อนุโลเมเยว ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ อนุโลเมเยวาติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจนีเย…เป.… วกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ

[76-79] เต ปน เตรสมูลกาทิเก นเย สาเสวนสวิปาเกสุ ทฺวีสุ ทฺวาวีสติมูลเกสุ สาเสวนเมว คเหตฺวา อิตรํ ปชหนฺโต อาห ‘‘ปจฺฉาชาตวิปากานํ ปริหีนตฺตา’’ติฯ วิโรธาภาเว สตีติ อิทํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิย ปริกปฺปวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปุจฺฉาย ทสฺสิตนเยนา’’ติฯ ตสฺส จ เตวีสติมูลกสฺสฯ นามนฺติ เตวีสติมูลกนฺติ นามํฯ ทฺวาวีสติ…เป.… วุตฺตนฺติ เอเตน ทฺวาวีสติมูลโกว ปรมตฺถโต ลพฺภติ, น เตวีสติมูลโกติ ทสฺเสติฯ