เมนู

22-23-24. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[22-23] เอตฺถาติ นตฺถิปจฺจเยฯ นานนฺติ นานตฺตํฯ เอเตนาติ อนนฺตรปจฺจยโต นตฺถิปจฺจยสฺส วิเสสมตฺตทีปเนน ‘‘ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นาน’’นฺติ อิมินา วจเนนฯ อตฺโถติ ธมฺโมฯ พฺยญฺชนสงฺคหิเตติ ‘‘นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย’’ติ เอวมาทิพฺยญฺชเนน สงฺคหิเตฯ ปจฺจยลกฺขณมตฺเตติ เอตฺถ ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา อรูปธมฺมา, วิคตภาเวน อุปการกาติ เอวมาทิเก ปจฺจยานํ ลกฺขณมตฺเตฯ

นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

อาทิมปาโฐติ ปุริมปาโฐฯ ตถา จ สตีติ โทสสฺสปิ สตฺตรสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาเว สติฯ อธิปติปจฺจยภาโวปิสฺส อนุญฺญาโต โหตีติ อาห ‘‘โทสสฺสปิ ครุกรณํ ปาฬิยํ วตฺตพฺพํ สิยา’’ติฯ ‘‘เสสาน’’นฺติ วจเนเนว นิวาริโตติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น จ เสสาน’’นฺติอาทิฯ ปุเรชาตาทีหีติ ปุเรชาตกมฺมาหารฌานินฺทฺริยมคฺควิปากปจฺจเยหิฯ ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตโทสสฺส นิวารณตฺถํฯ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาติ โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, ตถา โทโสติ เอวํ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณาทิปจฺจโย โหนฺตํเยว ปถวีอาทิสภาวตฺตา อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจยา โหนฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘โผฏฺฐพฺพายตนสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ วุตฺเต สพฺพธมฺเม สนฺธายาห ‘‘สพฺพธมฺมานํ ยถาโยคํ เหตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ น หิ เอตํ…เป.… ภาวทสฺสนํ, อถ โข เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘เอเตน โผฏฺฐพฺพายตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ รูปาทีนนฺติ รูปายตนาทีนํฯ

เภทาติ วิเสสาฯ เภทํ อนามสิตฺวาติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทิวิเสสํ อคฺคเหตฺวาฯ เต เอวาติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ สามญฺญภูเต ขนฺเธ เอวฯ ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏฺฐานสํวณฺณนา เหสาติ เอเตน สุตฺเต วุตฺตปริยายมคฺคภาเวเนตฺถ น สกฺกา มิจฺฉาวาจาทีนํ มคฺคปจฺจยํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสติฯ

เสสปจฺจยภาโวติ มคฺคปจฺจยํ ฐเปตฺวา ยถาวุตฺเตหิ เสเสหิ อฏฺฐารสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาโวฯ อธิปติปจฺจโย น โหตีติ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย น โหติฯ นฺติ วิจิกิจฺฉํฯ ตตฺถาติ ยถาวุตฺเตสุ อหิริกาทีสุฯ

ทสธา ปจฺจยา โหนฺติ, ปุน ตถา หทยวตฺถุนฺติ อิทํ อตฺถมตฺตวจนํฯ ปาโฐ ปน ‘‘หทยวตฺถุ เตสญฺเจว วิปฺปยุตฺตสฺส จ วเสน ทสธา ปจฺจโย โหตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ รูปสทฺทคนฺธรสายตนมตฺตเมวาติ อิทํ รูปาทีนํ สหชาตปจฺจยตาย วิย นิสฺสยปจฺจยตาย จ อภาวโต, ปุเรชาตปจฺจยตาย จ ภาวโต วุตฺตํฯ เอตานีติ ยถาวุตฺตานิ รูปสทฺทคนฺธรสารมฺมณานิฯ สพฺพาติกฺกนฺตปจฺจยาเปกฺขาติ ‘‘เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโต’’ติ เอตสฺมิํ วิจาเร เหตุอาทิอติกฺกนฺตปจฺจยาเปกฺขา เอเตสํ รูปาทีนํ อปุพฺพตา นตฺถิ, อถ โข อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยาเปกฺขาฯ น หิ รูปาทีนิ เหตุสหชาตาธิปติอาทิวเสน ปจฺจยา โหนฺตีติฯ ตสฺสาติ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ปุเรชาตปจฺจยภาวโต อปุพฺพตา, ตสฺมา ตํ เอกูนวีสติวิโธ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ สตฺตธา ปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพ, น หิ โอชา ปุเรชาตปจฺจโย น โหตีติฯ

อตฺโถติ วา เหตุอาทิธมฺมานํ สภาโว เวทิตพฺโพฯ โส หิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, ญาเณน วา ญาตพฺพโต ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ อากาโรติ ตสฺเสว ปวตฺติอากาโร, เยน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาวํ อุปคจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ ปน วิปฺปยุตฺตํฯ ‘‘สตฺตหากาเรหี’’ติ ปฐานสฺส การณมาห ‘‘อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท หี’’ติอาทินาฯ

ยํ กมฺมปจฺจโย…เป.… ทฏฺฐพฺพํ อาเสวนกมฺมปจฺจยานํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อนนฺตรฏฺฐานตายฯ สหชาตมฺปิ หิ อนนฺตรเมวาติฯ โกจิ ปเนตฺถาติ เอตฺถ เอตสฺมิํ ปกตูปนิสฺสยสมุทาเย โกจิ ตเทกเทสภูโต กมฺมสภาโว ปกตูปนิสฺสโยติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ‘‘ยทิทํ อารมฺมณปุเรชาเต ปเนตฺถ อินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตา น ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมิํ, ตสฺมิํ วา อารมฺมณปุเรชาตคฺคหเณฯ วตฺถุสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา ลพฺภตีติ น วตฺตพฺพาฯ น หิ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ, อถ โข นิสฺสยภูตเมวาติฯ อิโต อุตฺตรีติ เอตฺถ ‘‘อิโต’’ติ อิทํ ปจฺจามสนํ ปุเรชาตํ วา สนฺธาย อารมฺมณปุเรชาตํ วาฯ

ตตฺถ ปฐมนยํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปุเรชาตโต ปรโตปี’’ติฯ เตน กมฺมาทิปจฺจเยสุปิ วกฺขมาเนสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ เวทิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทุติยํ ปน นยํ อนเปกฺขิตฺวา อฏฺฐกถายํ อาคตวเสน วุตฺตํ ‘‘อิโต วา อินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตโต’’ติ, อตฺตนา วุตฺตนเยน ปน ‘‘นิสฺสยินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตโต วา’’ติฯ ตตฺถ วตฺตพฺพํ สยเมวาห ‘‘อารมฺมณาธิปตี’’ติอาทิฯ กมฺมาทีสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ น วกฺขติ ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทินา ปเคว อติเทสสฺส กตตฺตา, ตสฺมา ปุริโมเยว ปุเรชาตโตปีติ วุตฺตอตฺโถเยว อธิปฺเปโตฯ

‘‘มคฺคปจฺจยตํ อวิชหนฺโตวา’’ติ อิมินา จ มคฺคปจฺจโย วุตฺโตติ ‘‘มคฺควชฺชานํ นวนฺน’’นฺติ วุตฺตํ ปจฺฉิมปาเฐ, ปุริมปาเฐ ปน ‘‘มคฺคปจฺจยตํ อวิชหนฺโตวา’’ติ วุตฺตตฺตา เอว มคฺคปจฺจเยน สทฺธิํ สหชาตาทิปจฺจยา คเหตพฺพาติ ‘‘ทสนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺฉิมปาเฐ ‘‘เอกาทสหากาเรหี’’ติ วตฺตพฺพํ, ปุริมปาเฐ ‘‘ทฺวาทสหี’’ติฯ

สมนนฺตรนิรุทฺธตาย อารมฺมณภาเวน จาติ วิชฺชมานมฺปิ วิเสสมนามสิตฺวา เกวลํ สมนนฺตรนิรุทฺธตาย อารมฺมณภาเวน, น จ สมนนฺตรนิรุทฺธตาอารมฺมณภาวสามญฺเญนาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมินา อุปาเยนา’’ติ ปจฺจยสภาคตาทสฺสเนน ปจฺจยวิสภาคตาทสฺสเนน จ วุตฺตํ ปททฺวยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ปทุทฺธาโร กโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุอาทีนํ สหชาตานํ…เป.… โยเชตพฺพา’’ติ อาหฯ เหตุอารมฺมณาทีนํ สหชาตาสหชาตภาเวน อญฺญมญฺญวิสภาคตาติ โยชนาฯ เอวมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ปุเรชาตานํ จกฺขาทีนํ รูปาทีนญฺจ ปุเรชาตภาเวน สภาคตา, ปวตฺติยํ วตฺถุขนฺธาทีนํ ปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ ปุเรชาตปจฺฉาชาตภาเวน วิสภาคตาติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เหตุนเหตุอาทิภาวโตปิ เจตฺถ ยุคฬกโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ เหตุปจฺจโย หิ เหตุภาเวน ปจฺจโย, อิตเร ตทญฺญภาเวนฯ เอวมิตเรสุปิ ยถารหํ ยุคฬกโต เวทิตพฺโพฯ

อุภยปฺปธานตาติ ชนโนปตฺถมฺภนปฺปธานตาฯ ฐานนฺติ ปทสฺส อตฺถวจนํ การณภาโวติ วินาปิ ภาวปจฺจยํ ภาวปจฺจยสฺส อตฺโถ ญายตีติฯ อุปนิสฺสยํ ภินฺทนฺเตนาติ อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวิภาเคน วิภชนฺเตนฯ ตโยปิ อุปนิสฺสยา วตฺตพฺพา อุปนิสฺสยวิภาคภาวโตฯ อุปนิสฺสยคฺคหณเมว กาตพฺพํ สามญฺญรูเปนฯ

ตตฺถาติ เอวมวฏฺฐิเต อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสโยติ ภินฺทนํ วิภาคกรณํ ยทิ ปกตูปนิสฺสยสฺส รูปานํ ปจฺจยตฺตาภาวทสฺสนตฺถํ, นนุ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยาปิ รูปานํ ปจฺจยา น โหนฺติเยวาติ? สจฺจํ น โหนฺติ, เต ปน ทสฺสิตนยาติ ตเทกเทเสน อิตรมฺปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารมฺมณํ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตํสมานคติกตฺตาติ เตหิ อนนฺตราทีหิ สมานคติกตฺตา อรูปานํเยว ปจฺจยภาวโตฯ นฺติ ปุเรชาตปจฺจยํฯ ตตฺถาติ อนนฺตราทีสุ ปฐิตฺวาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาวาโร

1. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา

เอเกกํ ติกํ ทุกญฺจาติ กุสลตฺติกาทีสุ พาวีสติยา ติเกสุ เหตุทุกาทีสุ สตํ ทุเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกญฺจฯ น ติกทุกนฺติ ตุลฺยโยคีนํ น ติกทุกนฺติ อตฺโถฯ ติกวิสิฏฺฐํ ปน ทุกํ, ทุกวิสิฏฺฐญฺจ ติกํ, ติกวิสิฏฺฐติกทุกวิสิฏฺฐทุเกสุ วิย นิสฺสาย อุปริ เทสนา ปวตฺตา เอวาติฯ

เย กุสลาทิธมฺเม ปฏิจฺจาติ วุตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทีสุ, เต กุสลาทิธมฺมา ปฏิจฺจตฺถํ ผรนฺตา เหตุอาทิปจฺจยฏฺฐํ สาเธนฺตา กุสลาทิปจฺจยา เจวาติ อตฺโถฯ เตเนวาหาติ ยสฺมา ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปฏิจฺจตฺถผรณํ อุภเยสํ เตสํ สหภาเว สติ, นาญฺญถาฯ เตเนว การเณนาห ‘‘เต จ โข สหชาตาวา’’ติฯ เตติ เหตุอาทิปจฺจยาฯ เตสุ หิ เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาทโย สหชาตา, อนนฺตรสมนนฺตราทโย อสหชาตา ปจฺจยา โหนฺตีติฯ เอเตหิ ทฺวีหิ วาเรหิ อิตเรตรตฺถโพธนวเสน ปวตฺตาย เทสนาย กิํ สาธิตํ โหตีติ อาห ‘‘เอวญฺจ นิรุตฺติโกสลฺลํ ชนิตํ โหตี’’ติฯ

เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวาติ ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย เย เย ปญฺหา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวาฯ ปมาทเลขา เอสาติ อิทํ ‘‘กุสโล เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ ลิขิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ