21. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ ยทิทํ สมาสโต ปจฺจยลกฺขณํ ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ, ตยิทํ อตฺถิปจฺจเย โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิํ วตฺวา อยญฺจ นโย นิพฺพาเน น ลพฺภติ, ตสฺมา นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจยภาเวน น อุทฺธฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานญฺจ…เป.… อุปการกํ โหตี’’ติ อาหฯ เตน ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว วิเสสโต พฺยติเรกมุเขน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธติ นตฺถิปจฺจยภาววิรุทฺโธฯ วิคตาวิคตปจฺจยา วิย หิ อญฺญมญฺญํ อุชุปจฺจนีกภาเวน ฐิตา นตฺถิอตฺถิปจฺจยาฯ น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย นตฺถิภาโวปการกตาอวิโรธโตฯ เย หิ อตฺถิปจฺจยธมฺมา, เต นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺธา เอว ทิฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ

สติ จ อุปฺปนฺนตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ อาหารินฺทฺริยาติ โยชนาฯ เอกโตติ สหฯ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโตติ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยตฺตาภาวโตฯ ตทภาโวติ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาโวฯ เอเตสนฺติ อตฺถิปจฺจยตาวเสน ปวตฺตมานานํ อาหารินฺทฺริยานํฯ ธมฺมสภาววเสนาติ ธมฺมตาวเสนฯ ธมฺมตา เหสา, ยทิทํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สห ปุเรตรํ ปจฺฉา จ ลพฺภมานา อาหารินฺทฺริยา เตสํ อตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, น สหชาตาทิปจฺจยาติฯ ยถา วา จกฺขาทิทฺวารานํ รูปาทิอารมฺมณานํ สติปิ นิยตวุตฺติตาย ทฺวารารมฺมณโต วิญฺญาณสฺส ฉพฺพิธภาเว อารมฺมณมนามสิตฺวา, ทฺวารโต ทฺวารมนามสิตฺวา อารมฺมณโต ฉพฺพิธตา วุจฺจติ, เอวมิธาปิ อาหารินฺทฺริยานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สติปิ สหชาตาทิภาเว อรูปกฺขนฺธาทิวเสน สหชาตาทิเภทภินฺนสฺส อตฺถิปจฺจยสฺส ทสฺสิตตฺตา ปญฺหาวาเร อาหารินฺทฺริยานํ วเสน อาคเต จตุตฺถปญฺจมโกฏฺฐาสภูเต อตฺถิปจฺจยวิเสเส สหชาตาทิเภทํ อามสิตุํ น ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาหาโร อินฺทฺริยญฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อาหารินฺทฺริเยสุ สหชาตาทิภาวสฺส อภาวโตฯ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ