ยถาวุตฺตการณโตติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ วุตฺตการณโต อญฺเญน การเณน อนุทฺธฏภาโว วา อาปชฺชติ อนุปนิชฺฌายนสภาเวหิ สทฺธิํ อคฺคหิตตฺตา อุปนิชฺฌายนาการภาวโต อญฺเญเนว การเณน จิตฺเตกคฺคตาย ปาฬิยํ อนุทฺธฏภาโว อาปชฺชติฯ ตํโทสปริหรณตฺถนฺติ ยถาวุตฺตโทสวินิโมจนตฺถํฯ

เย ปนาติอาทิ ปทการมตฺตทสฺสนํฯ โสมนสฺสาทีหีติ โสมนสฺสโทมนสฺสฌานงฺคุเปกฺขาหิฯ อวิภูตภาโว อุเปกฺขนํฯ อุเปกฺขา หิ อวิภูตกิจฺจา วุตฺตาฯ สมานานํ เกสํ? สุขาทีนํ, เกหิ? โสมนสฺสาทีหิ, กถํ? สุข…เป.… ยุตฺตตาติ โยชนาฯ น จิตฺเตกคฺคตายาติ สุขาทีหิ, ตทญฺเญหิ อภินิโรปนาทีหิ จ อนินฺทฺริยกิจฺจตาย จ อนุปนิชฺฌายนกิจฺจตาย จ อสมานตาย ปญฺจวิญฺญาเณสุ จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อนุทฺธฏภาเว การณํ น วตฺตพฺพนฺติฯ สาติ จิตฺเตกคฺคตาฯ เอตฺถาติ ‘‘อุเปกฺขาสุขทุกฺขานี’’ติ เอตสฺมิํ อฏฺฐกถาวจเน น คหิตาฯ วิจิกิจฺฉายุตฺตมโนธาตุอาทีสูติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนาทีสุ จฯ ตสฺสาปิ จิตฺเตกคฺคตายปิฯ

ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[18] ทุวิธมฺปิ สงฺกปฺปนฺติ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ จ เอวํ อนวชฺชสาวชฺชเภเทน ทุวิธมฺปิฯ วีริยํ สมาธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สงฺคณฺหิตฺวา วิตกฺกาทิภาวสามญฺเญน สห คเหตฺวา, เอเกกเมว กตฺวา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ เตหิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส ลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยภาวโต, จ-สทฺเทน อลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยตฺตาภาวาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตานีติ อาห ‘‘มคฺคงฺควจนสามญฺเญนา’’ติฯ เอวํ ปริยายนิทฺเทโส อิธ กิมตฺถิโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอวญฺหิ สุตฺตโวหาโรปิ ทสฺสิโต โหตี’’ติฯ เอวํ ปน ทสฺเสนฺเตนาติ ปรมตฺถโต อมคฺคงฺคานิปิ สุตฺเต มคฺคงฺคโวหารสิทฺธิยา อิธ มคฺคงฺเคหิ สห ทสฺเสนฺเตนฯ อุทฺธริตฺวาติ ปทุทฺธารํ กตฺวาฯ อิทานิ มิจฺฉาวาจาทีหิ สทฺธิํ ทฺวาทสงฺคานิ น ทสฺเสตพฺพานิ, กสฺมาติ เจติ อาห ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตปฺปฏิปกฺขภาวโตเยว มิจฺฉามคฺคงฺคานิ, น มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย วิย สภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ปริยายนิปฺปริยายมคฺคงฺคทสฺสนตฺเถปิ อตฺถวจเน เอวํ น วตฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยาย…เป.… อธิกรณานี’’ติ อาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ เอตฺถ ปาฬิคตอธิกรณสทฺทปติรูปโก อญฺโญ อธิกรณสทฺโท ปาฬิคตตทญฺญสาธารณตาย อุภยปทตฺโถ อุทฺธโฏ ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ, เอวมิธาปิ นิปฺปริยายํ อิตรญฺจ มคฺคงฺคํ ทสฺเสตุกาเมน ปาฬิคตตทญฺญสาธารโณ มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธริตพฺโพ สิยา, ตถา น กตนฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปาฬิคโตเยว มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธโฏ, น ตทญฺญสาธารโณ, น จ อตฺถุทฺธารมุเขน อธิปฺเปตตฺโถ นิยมิโต, ตสฺมาฯ เตสูติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมาธโย’’ติ เอตฺถ สงฺกปฺปวายามสมาธโย สมฺมามิจฺฉาสทฺเทหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตาติ อาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ยถาวุตฺตา สนฺตี’’ติฯ สงฺกปฺปวายามสมาธิปฺปตฺตา ปน ตตฺถ เกจิ สนฺติเยวาติฯ อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยติ วุตฺตปฺปกาเร สมฺมาทิฏฺฐิอาทิเก อนวเสเส สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถาวุตฺตา’’ติฯ อุปฺปตฺติฏฺฐานนิยมนตฺถตฺตา น วิเสสนตฺถตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[20] สมฺปโยคาสงฺกาวตฺถุภูโตติ สมฺปโยคาสงฺกาย อธิฏฺฐานภูโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ