ปฏิจฺจวาราทโย สมฺปยุตฺตวารปริโยสานา ฉ วารา อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, น ฐิติกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตาฯ เอเตสูติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ วาเรสุฯ เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนํ อุปฺปาทกฺขเณ น ปากฏํ พลวญฺจ ยถา ฐิติกฺขเณ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต ถิรภาวปฺปตฺติยาสฺส ตํ ปากฏํ พลวญฺจ, ตสฺมา ‘ฐิติกฺขเณ’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[17] โสมนสฺสโทมนสฺสสงฺขาตานีติ โสมนสฺสโทมนสฺสปริยาเยน วุตฺตานิ, ฌานงฺคภาววิเสสนโต วา โสมนสฺสโทมนสฺสภูตาเนว สุขทุกฺขานิ ฌานงฺคานิ, น อิตรสุขทุกฺขานีติ ฌานงฺคภูตานํเยว สุขทุกฺขานํ ฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหณํ กตํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตเมว ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสู’’ติอาทินา วิตฺถารโต วิภาเวติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เตนาติ วิเสสนภูเตน โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหเณนฯ

อภินิปาตมตฺตตฺตาติ อารมฺมณกรณมตฺตภาวโตฯ จินฺตนาปวตฺติยา อุปนิชฺฌายนปวตฺติยาฯ ยถาวุตฺเตเนว การเณนาติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ เอเตน การเณนฯ ปุพฺเพติอาทิโตฯ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานีติ สตฺตสุ องฺเคสุ ทสฺสิยมาเนสุ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานิฯ อฏฺฐกถา เหสาติ เลเสน อปกาเสตพฺพตาย การณมาหฯ ตีสุปิ เอกเมว วตฺตพฺพํ สิยา, ตํสมานลกฺขณตาย อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ คหณํ โหตีติฯ ติณฺณํ ปน วจเนนาติ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานํ อฌานงฺคตาทสฺสนตฺเถน วจเนนฯ ตโต อุเปกฺขาทิโต อญฺญสฺส ธมฺมสฺส จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อุทฺธฏภาโว อาปชฺชติ อฌานงฺเคสุ อคฺคหิตตฺตาฯ

ยถาวุตฺตการณโตติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ วุตฺตการณโต อญฺเญน การเณน อนุทฺธฏภาโว วา อาปชฺชติ อนุปนิชฺฌายนสภาเวหิ สทฺธิํ อคฺคหิตตฺตา อุปนิชฺฌายนาการภาวโต อญฺเญเนว การเณน จิตฺเตกคฺคตาย ปาฬิยํ อนุทฺธฏภาโว อาปชฺชติฯ ตํโทสปริหรณตฺถนฺติ ยถาวุตฺตโทสวินิโมจนตฺถํฯ

เย ปนาติอาทิ ปทการมตฺตทสฺสนํฯ โสมนสฺสาทีหีติ โสมนสฺสโทมนสฺสฌานงฺคุเปกฺขาหิฯ อวิภูตภาโว อุเปกฺขนํฯ อุเปกฺขา หิ อวิภูตกิจฺจา วุตฺตาฯ สมานานํ เกสํ? สุขาทีนํ, เกหิ? โสมนสฺสาทีหิ, กถํ? สุข…เป.… ยุตฺตตาติ โยชนาฯ น จิตฺเตกคฺคตายาติ สุขาทีหิ, ตทญฺเญหิ อภินิโรปนาทีหิ จ อนินฺทฺริยกิจฺจตาย จ อนุปนิชฺฌายนกิจฺจตาย จ อสมานตาย ปญฺจวิญฺญาเณสุ จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อนุทฺธฏภาเว การณํ น วตฺตพฺพนฺติฯ สาติ จิตฺเตกคฺคตาฯ เอตฺถาติ ‘‘อุเปกฺขาสุขทุกฺขานี’’ติ เอตสฺมิํ อฏฺฐกถาวจเน น คหิตาฯ วิจิกิจฺฉายุตฺตมโนธาตุอาทีสูติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนาทีสุ จฯ ตสฺสาปิ จิตฺเตกคฺคตายปิฯ

ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[18] ทุวิธมฺปิ สงฺกปฺปนฺติ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ จ เอวํ อนวชฺชสาวชฺชเภเทน ทุวิธมฺปิฯ วีริยํ สมาธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สงฺคณฺหิตฺวา วิตกฺกาทิภาวสามญฺเญน สห คเหตฺวา, เอเกกเมว กตฺวา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ เตหิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส ลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยภาวโต, จ-สทฺเทน อลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยตฺตาภาวาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตานีติ อาห ‘‘มคฺคงฺควจนสามญฺเญนา’’ติฯ เอวํ ปริยายนิทฺเทโส อิธ กิมตฺถิโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอวญฺหิ สุตฺตโวหาโรปิ ทสฺสิโต โหตี’’ติฯ เอวํ ปน ทสฺเสนฺเตนาติ ปรมตฺถโต อมคฺคงฺคานิปิ สุตฺเต มคฺคงฺคโวหารสิทฺธิยา อิธ มคฺคงฺเคหิ สห ทสฺเสนฺเตนฯ อุทฺธริตฺวาติ ปทุทฺธารํ กตฺวาฯ อิทานิ มิจฺฉาวาจาทีหิ สทฺธิํ ทฺวาทสงฺคานิ น ทสฺเสตพฺพานิ, กสฺมาติ เจติ อาห ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตปฺปฏิปกฺขภาวโตเยว มิจฺฉามคฺคงฺคานิ, น มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย วิย สภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ปริยายนิปฺปริยายมคฺคงฺคทสฺสนตฺเถปิ อตฺถวจเน เอวํ น วตฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยาย…เป.… อธิกรณานี’’ติ อาหฯ