กามาวจรกิริยาย อาวชฺชนสฺสาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชนคฺคหเณน กามาวจรกิริยํ วิเสเสตี’’ติ อาหฯ ตเมว หิ อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กามาวจรวิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ คหิตํ สนฺตีรณานนฺตรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[6] โปราณปาโฐติ ปุราตโน อฏฺฐกถาปาโฐฯ อิมสฺสาติ อิมสฺส ปทสฺสฯ อวุตฺตสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสฯ ยทิปิ สหคตสทฺทสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ สํสฏฺฐสทฺทสฺส วิย สมานตฺถสฺสปิ กตฺถจิ สทฺทนฺตรสฺส อตฺโถ วุจฺจติ ปริยายวิเสสโพธนตฺถํ, ตถาปิ น มูลสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ…เป.… โหตี’’ติฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ จ ‘‘อญฺญอญฺญ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ม-การาคมํ กตฺวา นิทฺเทโส, กมฺมพฺยติหาเร เจตํ ปทํ, ตสฺมา อิตเรตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ เอกสฺมิํเยว ขเณ ปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา โย หิ ยสฺส ปจฺจโย ยสฺมิํ ขเณ, ตสฺมิํเยว ขเณ โสปิ ตสฺส ปจฺจโยติ อยเมตฺถ อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺโญ อญฺญสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา…เป.… ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ โอกฺกมนํ ปวิสนนฺติ อตฺโถฯ อาสนกฺขเณ หิ ธมฺมา ปุริมภวโต อิมํ ภวํ ปวิสนฺตา วิย โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตสฺมา อวิเสเสน ปฏิสนฺธิ โอกฺกนฺติสทฺทาภิเธยฺยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘โอกฺกนฺติ…เป.… อธิปฺปาเยนาหา’’ติฯ ตํนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ขณนฺตเร รูปีนํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส ‘‘กญฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิวารณตฺถํฯ เตน ปททฺวเยน สมาเนสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส วิเสสมตฺถํ ทสฺเสติฯ

เอวญฺจ ‘‘กญฺจิ กาเล’’ติ ปทสฺส ‘‘เกจิ กาเลติ วา, กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ วา วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ปฐมวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘กญฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิญฺจิ กาเลติ วา อตฺโถ’’ติ อาหฯ เตน ‘‘กญฺจี’’ติ อยํ สามญฺญนิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ โย หิ อยํ ‘‘เกจี’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนาภิเธยฺโย อตฺโถ, โย จ ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุมฺเมกวจนาภิเธยฺโย, ตทุภยํ สติ กาลวนฺตกาลตาวิภาเค กิํ-สทฺทสฺส วจนียตาสามญฺเญน ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘กญฺจี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ กิสฺมิญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุมฺมวเสเนว วุตฺตํฯ เตน ยถาวุตฺตอตฺถวิภาเคน ปเทนฯ วตฺถุภูตาติ วตฺถุสภาวาฯ หทยรูปเมว สนฺธาย วทติฯ รูปนฺตรานนฺติ หทยวตฺถุโต อญฺญรูปานํฯ อรูปีนํ สหชาตปจฺจยตํ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ อนิวาริตํ นิวาเรตีติ โยชนา, ตถา วตฺถุสฺส จ กาลนฺตเร ปฏิสนฺธิกาลโต อญฺญสฺมิํ กาเล อรูปีนํ นิวาเรตีติฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนาย ปาฬิยํ วิภตฺตินิทฺเทสสฺส รูปกภาวมาหฯ ปุนปิ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส อุปจเยน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริเมน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุริเมนาติ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ อิมินา ปจฺจยนิทฺเทสวจเนนฯ ‘‘เอโก ขนฺโธ วตฺถุ จ ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ปฏิจฺจวาราทิปาเฐนฯ อตฺถวิวรณญฺหิ ปจฺจยนิทฺเทสปาฬิยา สพฺเพปิ สตฺต มหาวาราฯ วตฺถุสฺส วตฺตพฺพตฺเต อาปนฺเน กินฺติ ปจฺจโยติ ตสฺส นามสฺสาติ โยชนาฯ เอเตนาติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมาน’’นฺติ เอเตน วจเนนฯ เกวลสฺสาติ นามรหิตสฺส วตฺถุสฺสฯ ตถาติ นามสฺส ปจฺจยภาเวนฯ

กตฺถจีติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กญฺจิ กาลํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมิํ นิทฺเทเสฯ เอตฺถ หิ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยภาโว ลพฺภติฯ วจเนนาติ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ อิมินา วจเนน ปาฬิยํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส อสงฺคหิตตฺตา, อตฺถโต ปน ลพฺภเตวาติฯ เตนาห ‘‘ลพฺภมาเนปี’’ติฯ ตสฺสาติ อญฺญมญฺญปจฺจยตฺตสฺสฯ เอวนฺติ ‘‘น อญฺญมญฺญวเสนา’’ติ อิมินา ปกาเรนฯ สมุทาเยกเทสวเสน สามิวจนนฺติ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อตฺโถ, นิทฺธารเณ วา ‘‘กณฺหา คาวีน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[8] กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อิทํ น ลพฺภติ สพฺพทาปิ นิสฺสยปจฺจยตาย ลพฺภมานตฺตาฯ สหชํ ปุเรชนฺติ หิ วิภาคํ อนามสิตฺวา นิสฺสยตามตฺตเมว นิสฺสยปจฺจยตาฯ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเวติ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเว จาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสาติ อารุปฺปวิปากฏฺฐปนสฺสฯ ปกาเสตพฺพตฺตาติ อิมินา อปากฏํ ปากฏํ กตฺวา วจเนน โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสติฯ

นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[9] อุปนิสฺสเย ตโยติ อนนฺตรารมฺมณปกตูปนิสฺสยปฺปเภเท ตโย อุปนิสฺสเยฯ อเนกสงฺคาหกตายาติ อเนเกสํ ปจฺจยธมฺมานํ สงฺคหณโตฯ เอกนฺเตเนว โหนฺติ จิตฺตนิยมเหตุภาเวน ปวตฺตินิยมโตฯ เยสุ ปเทสูติ เยสุ กุสลาทิปเทสุฯ สงฺคหิโตติ สงฺคหํ คโต, กุสลาทิปเทสุ เยสํ ปทานํเยว อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภตีติ อตฺโถฯ เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น วุตฺตํฯ กสฺมา? น สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตเนว อุปลพฺภนโตฯ เตสูติ กุสลากุสลปเทสุฯ น หิ กุสโล อกุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย โหติ, อกุสโล วา กุสลสฺส, อารมฺมณปกตูปนิสฺสยา ปน อเนกนฺติกา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ ปจฺจยภาเวน ปุริมนิปฺผนฺนานํ กุสลาทีนํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วาติ อตฺโถฯ อกุสลาทีหีติ ยถาสงฺขฺยํ อกุสเลน กุสเลน วาฯ อวิเสเสนาติ ยถาวุตฺตวิเสเส นิยมํ อคฺคเหตฺวา อกุสลาทีสุ อกุสลกุสลานํ ‘‘เกสญฺจี’’ติอาทินาฯ

อนารมฺมณตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ปุพฺพาปรนิยเมน อปฺปวตฺติโต อนนฺตรูปนิสฺสยํ น ลภตีติ โยชนาฯ ปกตสฺสาติ นิปฺผาทิตสฺส, อุปเสวิตสฺส วาฯ น หิ รูปสนฺตานสฺส สทฺธาทินิปฺผาทนํ อตฺถิ, อุตุโภชนาทิอุปเสวนํ วา สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘ยถา หิ…เป.… รูปสนฺตาเนนา’’ติฯ