4. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[4] ยถาวุตฺตา นิโรธานนฺตรสุญฺญตา นิโรธปฺปตฺตตา โอกาสทานวิเสโส, อตฺตโน อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตา จิตฺตนิยมเหตุตา, ตตฺถ อนนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุตรํ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ จิตฺตนิยมเหตุวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ธาตุวเสนาติ วิญฺญาณธาตุมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสนฯ เอตฺตกา เอว หิ ธาตุโย ภินฺนสภาวา อนนฺตรปจฺจยตาย นิยเมตฺวา วตฺตพฺพา, อภินฺนสภาวา ปน วิเสสาภาวโต ปุริมตามตฺตํเยว วิเสสํ ปุรกฺขตฺวา วตฺตพฺพาติ ตา กุสลาทิเภเทน ตถา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘กุสลาทิวเสน จา’’ติฯ ยา ปน มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสน อนนฺตรปจฺจยตา วตฺตพฺพา, ตตฺถ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺจมาโน สมฺโมโห สิยา, ปุเร มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อิทานิ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสา น วิญฺญาเยยฺย, มโนธาตุยา ปน จกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ อนนฺตรปจฺจยภาเว วุจฺจมาเน นิยโม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติ จา’’ติ ฯ ตเถวาติ นิยมาภาวโต เอวาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิโต อญฺญถา เทสนาย ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ วิเสสาภาโว จิตฺตวิเสสทสฺสนวิจฺเฉโท นิยมาภาโว จาติ อิเม โทสา อาปชฺชนฺติ, ตสฺมาฯ นิทสฺสเนนาติ ธาตุวเสน นิทสฺสเนนฯ นยํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทิกสฺส อนนฺตรปจฺจยตาคฺคหณสฺส นยํ ทสฺเสตฺวาฯ นิรวเสสทสฺสนตฺถนฺติ นิรวเสสสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวิโน จิตฺตุปฺปาทสฺส ทสฺสนตฺถํฯ

สทิสกุสลานนฺติ สมานกุสลานํ, สมานตา เจตฺถ เอกวีถิปริยาปนฺนตาย เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหตี’’ติฯ สมานวีถิตา จ ยสฺมา สมานเวทนา สมานเหตุกา จ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลาน’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถฯ เตน ญาณสงฺขาราทิเภทสฺสปิ วิกปฺปนวเสน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จุติปิ คหิตา ตํสภาวตฺตาฯ ภวงฺคจิตฺตเมว หิ ปริโยสาเน ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติฯ กุสลากุสลานนฺตรญฺจ กทาจิ สา อุปฺปชฺชตีติ ตทารมฺมณมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กามาวจรกิริยาย อาวชฺชนสฺสาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชนคฺคหเณน กามาวจรกิริยํ วิเสเสตี’’ติ อาหฯ ตเมว หิ อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กามาวจรวิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ คหิตํ สนฺตีรณานนฺตรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[6] โปราณปาโฐติ ปุราตโน อฏฺฐกถาปาโฐฯ อิมสฺสาติ อิมสฺส ปทสฺสฯ อวุตฺตสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสฯ ยทิปิ สหคตสทฺทสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ สํสฏฺฐสทฺทสฺส วิย สมานตฺถสฺสปิ กตฺถจิ สทฺทนฺตรสฺส อตฺโถ วุจฺจติ ปริยายวิเสสโพธนตฺถํ, ตถาปิ น มูลสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ…เป.… โหตี’’ติฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ จ ‘‘อญฺญอญฺญ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ม-การาคมํ กตฺวา นิทฺเทโส, กมฺมพฺยติหาเร เจตํ ปทํ, ตสฺมา อิตเรตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ เอกสฺมิํเยว ขเณ ปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา โย หิ ยสฺส ปจฺจโย ยสฺมิํ ขเณ, ตสฺมิํเยว ขเณ โสปิ ตสฺส ปจฺจโยติ อยเมตฺถ อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺโญ อญฺญสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา…เป.… ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ โอกฺกมนํ ปวิสนนฺติ อตฺโถฯ อาสนกฺขเณ หิ ธมฺมา ปุริมภวโต อิมํ ภวํ ปวิสนฺตา วิย โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตสฺมา อวิเสเสน ปฏิสนฺธิ โอกฺกนฺติสทฺทาภิเธยฺยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘โอกฺกนฺติ…เป.… อธิปฺปาเยนาหา’’ติฯ ตํนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ขณนฺตเร รูปีนํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส ‘‘กญฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิวารณตฺถํฯ เตน ปททฺวเยน สมาเนสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส วิเสสมตฺถํ ทสฺเสติฯ