4. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[4] ยถาวุตฺตา นิโรธานนฺตรสุญฺญตา นิโรธปฺปตฺตตา โอกาสทานวิเสโส, อตฺตโน อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตา จิตฺตนิยมเหตุตา, ตตฺถ อนนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุตรํ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ จิตฺตนิยมเหตุวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ธาตุวเสนาติ วิญฺญาณธาตุมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสนฯ เอตฺตกา เอว หิ ธาตุโย ภินฺนสภาวา อนนฺตรปจฺจยตาย นิยเมตฺวา วตฺตพฺพา, อภินฺนสภาวา ปน วิเสสาภาวโต ปุริมตามตฺตํเยว วิเสสํ ปุรกฺขตฺวา วตฺตพฺพาติ ตา กุสลาทิเภเทน ตถา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘กุสลาทิวเสน จา’’ติฯ ยา ปน มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสน อนนฺตรปจฺจยตา วตฺตพฺพา, ตตฺถ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺจมาโน สมฺโมโห สิยา, ปุเร มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อิทานิ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสา น วิญฺญาเยยฺย, มโนธาตุยา ปน จกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ อนนฺตรปจฺจยภาเว วุจฺจมาเน นิยโม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติ จา’’ติ ฯ ตเถวาติ นิยมาภาวโต เอวาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิโต อญฺญถา เทสนาย ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ วิเสสาภาโว จิตฺตวิเสสทสฺสนวิจฺเฉโท นิยมาภาโว จาติ อิเม โทสา อาปชฺชนฺติ, ตสฺมาฯ นิทสฺสเนนาติ ธาตุวเสน นิทสฺสเนนฯ นยํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทิกสฺส อนนฺตรปจฺจยตาคฺคหณสฺส นยํ ทสฺเสตฺวาฯ นิรวเสสทสฺสนตฺถนฺติ นิรวเสสสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวิโน จิตฺตุปฺปาทสฺส ทสฺสนตฺถํฯ

สทิสกุสลานนฺติ สมานกุสลานํ, สมานตา เจตฺถ เอกวีถิปริยาปนฺนตาย เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหตี’’ติฯ สมานวีถิตา จ ยสฺมา สมานเวทนา สมานเหตุกา จ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลาน’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถฯ เตน ญาณสงฺขาราทิเภทสฺสปิ วิกปฺปนวเสน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จุติปิ คหิตา ตํสภาวตฺตาฯ ภวงฺคจิตฺตเมว หิ ปริโยสาเน ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติฯ กุสลากุสลานนฺตรญฺจ กทาจิ สา อุปฺปชฺชตีติ ตทารมฺมณมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ