เมนู

ทิฏฺฐสจฺโจเยว หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิพฺพานํ วิภาเวติ, น อทิฏฺฐสจฺโจฯ ตํ ปน ญาณํ ขนฺเธ วิย ขนฺธปฏิพทฺเธปิ วิภาเวตีติ นิพฺพานารมฺมณขนฺธวิภาวเน นิพฺพานมฺปิ วิภาเวตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอเตน ปโยชนาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ อนาคตํสญาเณปิ โยเชตพฺพนฺติ ยถา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ทสฺสิตา, เอวํ อนาคตํสญาเณปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ‘‘ขนฺธปฏิพทฺธวิภาวนกาเล’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติฯ กสฺสจิ อภิญฺญาปฺปตฺตสฺสปิ รูปาวจรสฺส, ปเคว อิตรสฺสฯ

อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[3] ธุรสหจริยโต โธเรยฺโย ‘‘ธุร’’นฺติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ธุรนฺติ ธุรคฺคาห’’นฺติฯ ฉนฺทสฺส ปุพฺพงฺคมตาสิทฺธํ ปาสํสภาวํ อุปาทาย อฏฺฐกถายํ ‘‘เชฏฺฐก’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิต’’นฺติฯ ปุริมฉนฺทสฺสาติ ‘‘ฉนฺทาธิปตี’’ติ ปุริมสฺมิํ ปเท นิทฺเทสวเสน วุตฺตสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส สมานรูเปน สทิสากาเรนฯ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐนาติ ตสฺส ปุริมสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส อนนฺตรํ นิทฺเทสวเสน วุตฺเตนฯ ตโต เอว จ ตํสมานตฺถตาย จ ตํสมฺพนฺเธน ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ ฉนฺทสทฺเทเนว อธิปติสทฺทรหิเตนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยภูตสฺสาติ อธิปติปจฺจยภูตสฺสฯ สมฺปยุตฺตกวิเสสนภาโวติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โส เอว อธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต วิเสสนภาโวฯ เอส นโยติ อิมินา ‘‘วีริยาธิปติ วีริยสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทีสุ ปุริมวีริยสฺส สมานรูเปนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ อตฺถวจนํ อติทิสติฯ

กุสลาพฺยากตานํ ปวตฺตินฺติ กุสลาพฺยากตานํ อธิปตีนํ ปวตฺตนาการํฯ อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลพฺภนียํ, ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺยํ, ทุติเย ปน อตฺเถ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพํฯ อวญฺญาตนฺติ ปเคว อนวญฺญาตนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปนาปฺปตฺตา กุสลกิริยธมฺมา มหาพลา สาธิปติกา เอว โหนฺติ, ตถา มิจฺฉตฺตนิยตาปีติ อาห ‘‘อปฺปนาสทิสา…เป.… นุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

อปฺปนาสทิสาติ อปฺปนาปฺปตฺตสทิสาฯ กมฺมกิเลสาวรณภูตา จ เตติ เต มิจฺฉตฺตนิยตธมฺมา กมฺมาวรณภูตา, เย อานนฺตริยปฺปการา กิเลสาวรณภูตา, เย นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา, สมฺปยุตฺตเจตนาย ปเนตฺถ กิเลสาวรณปกฺขิกตา ทฏฺฐพฺพา อานนฺตริยเจตนาสมฺปยุตฺตสฺส ปฏิฆสฺส กมฺมาวรณปกฺขิกตา วิยฯ ปจฺจกฺขคติ อนนฺตรตาย วินา ภาวินีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขสคฺคานํ กามาวจรเทวานมฺปี’’ติฯ เตน เตสุ อานนฺตริยา วิย อสมฺภาวิโน อเหตุกาภินิเวสาทโยปีติ ทสฺเสติฯ

ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปตีติ เอตฺถ อยํ กิริยารมฺมณาธิปตีติ อชฺฌตฺตารมฺมโณ อธิปฺเปโต, อุทาหุ พหิทฺธารมฺมโณติ อุภยถาปิ น สมฺภโว เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามาวจราทิเภทโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรสนฺตานคตานํ สารมฺมณธมฺมานํ อธิปติปจฺจยตา นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ อภาวโตติ อวจนโตฯ อวจนญฺหิ นาม ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม อภาโว เอวาติ เอเตเนว อนุทฺธฏตาปิ อวุตฺตโต เวทิตพฺพาฯ อชฺฌตฺตารมฺมณพหิทฺธารมฺมณทฺวยวินิมุตฺตสฺส สารมฺมณธมฺมสฺส อภาวโต นตฺถีติ วิญฺญายตีติ วตฺตพฺเพ ตเมว วิญฺญายมานตํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘นตฺถีติ วิญฺญายมาเนปี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา ขนฺเธ’’ติอาทิฯ รูเป เอว ภวิตุํ อรหติ เอทิเสสุ ฐาเนสุ อรูเป อสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ อสมฺภวโต จ ยถาวุตฺตปาฬิอนุสารโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ ‘‘วิจาริต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘อตีตารมฺมเณ อนาคเต ขนฺเธ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทตี’’ติอาทิวจนโต อรูเปปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ ขนฺธสทฺโท ปวตฺตเตวฯ อาวชฺชนกิริยสพฺภาวโต ปนาติ อิทํ ยถาทสฺสิตปาฬิยา วิโรธปริหรณาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, อวจนํ ปน กตฺถจิ วิเนยฺยชฺฌาสเยน, กตฺถจิ นยทสฺสเนน โหตีติ กุโต วิโรธาวสโรฯ

อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[4] ยถาวุตฺตา นิโรธานนฺตรสุญฺญตา นิโรธปฺปตฺตตา โอกาสทานวิเสโส, อตฺตโน อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตา จิตฺตนิยมเหตุตา, ตตฺถ อนนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุตรํ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ จิตฺตนิยมเหตุวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ธาตุวเสนาติ วิญฺญาณธาตุมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสนฯ เอตฺตกา เอว หิ ธาตุโย ภินฺนสภาวา อนนฺตรปจฺจยตาย นิยเมตฺวา วตฺตพฺพา, อภินฺนสภาวา ปน วิเสสาภาวโต ปุริมตามตฺตํเยว วิเสสํ ปุรกฺขตฺวา วตฺตพฺพาติ ตา กุสลาทิเภเทน ตถา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘กุสลาทิวเสน จา’’ติฯ ยา ปน มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสน อนนฺตรปจฺจยตา วตฺตพฺพา, ตตฺถ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺจมาโน สมฺโมโห สิยา, ปุเร มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อิทานิ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสา น วิญฺญาเยยฺย, มโนธาตุยา ปน จกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ อนนฺตรปจฺจยภาเว วุจฺจมาเน นิยโม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติ จา’’ติ ตเถวาติ นิยมาภาวโต เอวาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิโต อญฺญถา เทสนาย ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ วิเสสาภาโว จิตฺตวิเสสทสฺสนวิจฺเฉโท นิยมาภาโว จาติ อิเม โทสา อาปชฺชนฺติ, ตสฺมาฯ นิทสฺสเนนาติ ธาตุวเสน นิทสฺสเนนฯ นยํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทิกสฺส อนนฺตรปจฺจยตาคฺคหณสฺส นยํ ทสฺเสตฺวาฯ นิรวเสสทสฺสนตฺถนฺติ นิรวเสสสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวิโน จิตฺตุปฺปาทสฺส ทสฺสนตฺถํฯ

สทิสกุสลานนฺติ สมานกุสลานํ, สมานตา เจตฺถ เอกวีถิปริยาปนฺนตาย เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหตี’’ติฯ สมานวีถิตา จ ยสฺมา สมานเวทนา สมานเหตุกา จ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลาน’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถฯ เตน ญาณสงฺขาราทิเภทสฺสปิ วิกปฺปนวเสน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จุติปิ คหิตา ตํสภาวตฺตาฯ ภวงฺคจิตฺตเมว หิ ปริโยสาเน ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติฯ กุสลากุสลานนฺตรญฺจ กทาจิ สา อุปฺปชฺชตีติ ตทารมฺมณมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ