อิทนฺติ ‘‘ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต’’ติ อิทํ ‘‘เหตู สหชาตาน’’นฺติ อเทสนาย ปริหารวจนํ, อีทิสี ปน โจทนา อโนกาสา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย หิ ธมฺโม ยถา ภควตา เทสิโต, โส ตเถว คเหตพฺโพติฯ

เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[2] อุปฺปชฺชนกฺขเณเยวาติ เอตฺถ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, ตสฺส ขโณ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนกฺขเณติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อุปฺปชฺชนสทฺเทน อุปฺปนฺนสทฺเทน วิย สพฺเพ ปวตฺตมานภาวา สงฺคหิตา โหนฺติ, น อุปฺปาทมตฺตํฯ เตนาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺตมานกฺขเณเยว รูปาทีนํ อารมฺมณปจฺจยตฺเตนฯ อนาลมฺพิยมานานนฺติ สพฺเพน สพฺพํ นาลมฺพิยมานานนฺติ อตฺโถฯ อญฺญถา หิ ยถาวุตฺตานํ รูปาทีนํ ยทา อารมฺมณปจฺจยตฺตาภาโว, ตทา อนาลมฺพิยมานตาวาติฯ สพฺพรูปานีติ สพฺพานิ รูปายตนานิ, ยตฺตกานิ ตานิ อาปาถคตานิ โยคฺยเทเส ฐิตานิ, ตานิ สพฺพานีติ อตฺโถฯ สห น โหนฺตีติ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺติฯ สติปิ หิ อเนเกสํ เอกชฺฌํ อาปาถคมเน ยตฺถ ยตฺถ ปุพฺพาโภโค, ตํ ตํเยว อารมฺมณํ โหติ, น สพฺพํฯ นีลาทิสงฺฆาตวเสน เจตํ วุตฺตํ, น ปจฺเจกํ นีลาทิรูปายตนมตฺตวเสนฯ สมุทิตานิเยว หิ รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, น วิสุํ วิสุนฺติ ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ ทสฺสิโตยํ นโยฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตี’’ติปิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา รูปายตนํ มนินฺทฺริยโคจรํ นาม น สิยาฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘ตถา สทฺทาทโยปี’’ติฯ ‘‘สห น โหนฺตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยํ ยนฺติ หิ วจนํ รูปาทีนิ ภินฺทตี’’ติ อาหฯ

‘‘เย เอเต’’ติอาทิโก ปุริโม อตฺโถ, ‘‘น เอกโต โหนฺตี’’ติอาทิโก ปน ปจฺฉิโม, ‘‘สพฺพารมฺมณตาทิวเสน วา อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา วิย ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อิมสฺส ปาฐสฺส ปุรโต มโนวิญฺญาณสฺส สพฺพารมฺมณตา นาคตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ