ปจฺจยธมฺเม ยาสํ นตฺถิตาวิคตตานํ วเสน นตฺถิวิคตปจฺจยา วุตฺตา, ตาสํ วิเสเส ทสฺสิเต นตฺถิวิคตปจฺจยานํ วิเสโส ทสฺสิโต โหตีติ ‘‘นตฺถิตา จ นิโรธานนฺตรสุญฺญตา วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ นิโรธานนฺตรา น นิโรธสมกาลาติ อธิปฺปาโยฯ ตถาติ อิมินา ยถา ปจฺจยธมฺมาวิเสเสปิ นตฺถิวิคตปจฺจยภาววิเสโส นิทฺธาริโต, ตถา อตฺถิอวิคตปจฺจยภาววิเสโสติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ยถา หิ นิโรธานนฺตรนิโรธปฺปตฺตีหิ นตฺถิวิคตตานํ เภโท ลกฺขิโต, เอวํ ปจฺจยธมฺมสฺส ธรมานตานิโรธานุปคเมหิ อตฺถิอวิคตตานนฺติฯ กถํ ปนายํ ธมฺมาวิเสเส ปจฺจยภาววิเสโส ทุวิญฺเญยฺยรูเปน ฐิโต สมฺมา วิภาวิสฺสตีติ อาห ‘‘ธมฺมานญฺหี’’ติอาทิฯ ตทภิสมยาย เตสํ ปจฺจยวิเสสานํ อธิคมตฺถํฯ

จตูสุ ขนฺเธสุ เอกสฺสปิ อสงฺคหิตตฺตาภาวโต อนนฺตราทีหีติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยชนาฯ อญฺญนฺติ สุขุมรูปํฯ น หิ ตํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติฯ นนุ จ รูปรูปมฺปิ ปุเรชาตปจฺจยภาเวน กุสลตฺติเก นาคตนฺติ อาห ‘‘รูปรูปํ ปนา’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ อาคตเมวาติ ยทิปิ กุสลตฺติเก นาคตํ, สนิทสฺสนตฺติกาทีสุ ปน อาคตตฺตา น สกฺกา รูปรูปสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อตฺโถฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทโส

1. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[1] เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโฐ, น เหตุปจฺจยธมฺโมติ อตฺโถฯ โสติ เหตุภาเวน ปจฺจโยฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเป โย เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว วุตฺโต, โย จ ทุติยวิกปฺเป เหตุภาเวน ปจฺจโย วุตฺโต, โส ยสฺมา อตฺถโต ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ยถาวุตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยภาโวเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุภยถาปิ เหตุภาเวน อุปการกตา เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโฐติ ทสฺสิตํ โหตี’’ติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจยภาโว, อารมฺมณภาเวน วา ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอส นโย เสสปจฺจเยสุปี’’ติ อาหฯ ธมฺมสภาโว เอว, น ธมฺมโต อญฺญา ธมฺมสตฺติ นาม อตฺถีติฯ อุปการกํ ธมฺมนฺติ ปจฺจยธมฺมํ อาหฯ อุปการกตนฺติ ปจฺจยตํฯ

ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ปจฺจตฺตวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ปฐมาย วิภตฺติยา นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺโถฯ เตนาติ ปจฺจยธมฺมนิทฺเทสภูเตน ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺเฐน ปฐเมน เหตุสทฺเทนฯ เอตสฺสาติ เหตุสทฺทาภิเธยฺยมตฺถมาหฯ โส หิ ฉพฺพิโธ นววิโธ ทฺวาทสวิโธติ อเนกเภเทน ภินฺโนปิ เหตุภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา เอกวจเนน วุตฺโตฯ ทุติโย เหตุสทฺโทติ อาเนตฺวา โยชนาฯ เหตุนา สมฺปยุตฺตานนฺติ อธิกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เหตุ สมฺปยุตฺตานํ ปจฺจโย โหนฺโต เหตุนา สมฺปยุตฺตานเมว ปจฺจโย โหติ, น วิปฺปยุตฺตาน’’นฺติ เอวํ ปทเมตํฯ น หิ สพฺเพน สพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตธมฺมานํ เหตุปจฺจโย น โหตีติฯ สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สมฺปยุตฺโตติ หิ วุตฺเต เกน สมฺปยุตฺโตติ เอกนฺตโต สมฺพนฺธิอนฺตรํ อเปกฺขิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อญฺญสฺส…เป.… วิญฺญายตี’’ติฯ นายํ เอกนฺโตติ ยฺวายํ ‘‘ทุติเย เหตุสทฺเท อวิชฺชมาเน’’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถ, อยเมกนฺโต น โหติ, อญฺญาเปกฺโขปิ สทฺโท อญฺญสฺส วิเสสนํ โหตีติ อิทํ น สพฺพตฺเถว สมฺภวตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐ’’ติ อิมินา ปฐมสฺส เหตุสทฺทสฺส สมฺปยุตฺตสทฺทานเปกฺขตํ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหหุปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺเถว พฺยาวโฏ’’ติฯ อวิสิฏฺฐาติ น วิเสสิตาฯ เอวนฺติ ยถา เหตุสทฺเทน อญฺญตฺถ พฺยาวเฏน สมฺปยุตฺตา น วิเสสิยนฺติ กิจฺจนฺตรปสุตตฺตา, เอวํ สมฺปยุตฺตสทฺเทน เหตุสทฺทวิเสสนรหิเตน ตทตฺถมตฺตพฺยาวฏตฺตา อวิเสสโต สมฺปยุตฺตานํ คหณํ สิยาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺเทนา’’ติอาทิฯ อาหารินฺทฺริยาสมฺปยุตฺตสฺส อภาวโตติ อาหาเรหิ อินฺทฺริเยหิ จ นสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตฯ น หิ ผสฺสเจตนาวิญฺญาณเวทนาชีวิตวิรหิโต จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิฯ เตนาห ‘‘วชฺเชตพฺพา…เป.… ตํ น กต’’นฺติฯ วชฺเชตพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ

เอวมฺปีติ ทุติเยน เหตุสทฺเทน คยฺหมาเนปิ นาปชฺชติฯ