เมนู

ปูชนียตโร เทโวติ อิทํ ปูชนียปริยาโย อยํ อติ-สทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํฯ อติเรกตโรติ อธิกตโรฯ อุปปตฺติเทวานนฺติ อิทํ ตพฺพหุลตาย วุตฺตํฯ วิสุทฺธิเทวาปิ หิ ตตฺถ วิชฺชนฺเตว, เตสุปิ วา ลพฺภมานํ อุปปตฺติเทวภาวมตฺตเมว คเหตฺวา ตถา วุตฺตํฯ ปฏิปกฺขานํ ทุสฺสีลฺยมุฏฺฐสฺสจฺจวิกฺเขปานํ, สีลวิปตฺติอภิชฺฌาโทมนสฺสอวสิฏฺฐนีวรณานํ วาฯ

อิสีนํ สตฺตโม, อิสีสุ สตฺตโมติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสจฺจาวโพธคติยา…เป.… วุตฺโต’’ติ อาหฯ สปรสนฺตาเนสุ สีลาทิคุณานํ เอสนฏฺเฐน วา อิสโย, พุทฺธาทโย อริยาฯ อิสิ จ โส สตฺตโม จาติ อิสิสตฺตโมติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘นามรูปนิโรธ’’นฺติ เอตฺถ ยํ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยโต วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตตี’’ติ อาหฯ วฏฺฏปริยาปนฺนญฺหิ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ นิโรธิเต สพฺพโส นามรูปํ นิโรธิตเมว โหติฯ ยถาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ…เป.… อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 6)ฯ อติคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ สาติสยํ ปจฺจยาการสฺส วิภาวนโตฯ สภาวโต จ ปจฺจยากาโร คมฺภีโรฯ ยถาห ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8), ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท , ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) จ อาทิฯ ตสฺส จายํ อนนฺตนยปฏฺฐานเทสนา อติคมฺภีราวฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา

สมานเนติ สมานนยเน, สมาหรเณ, สมานกรเณ วา อฏฺฐกถาธิปฺปายํฯ ตตฺถ ‘‘ทฺเว อนุโลมานิ ธมฺมานุโลมญฺจ ปจฺจยานุโลมญฺจา’’ติอาทินา ปรโต วณฺณยิสฺสนฺติฯ

ปฏฺฐานนามตฺโถติ ‘‘ปฏฺฐาน’’นฺติ อิมสฺส นามสฺส อตฺโถ, ตํ ปน ยสฺมา อวยวทฺวาเรน สมุทาเย นิรุฬฺหํ, ตสฺมา ยถา อวยเวสุ ปติฏฺฐิตํ, ตเมว ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ติกปฏฺฐานาทีนํ ติกปฏฺฐานาทินามตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อวยวานเมว ปฏฺฐานนามตฺโถ นิทฺธาเรตพฺโพ ตํสมุทายมตฺตตฺตา ปกรณสฺสฯ น หิ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏฺฐานํ…เป.… นามตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อิมสฺส ปกรณสฺส…เป.… สโมธานตา เจตฺถ วตฺตพฺพา’’ติฯ วจนสมุทายตฺถวิชานเนน วิทิตปฏฺฐานสามญฺญตฺถสฺส วิตฺถารโต ปฏฺฐานกถา วุจฺจมานา สุขคฺคหณา โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวญฺหิ…เป.… โหตี’’ติฯ ตตฺถาติ ตาสุ นามตฺถยถาวุตฺตสโมธานตาสุฯ สพฺพสาธารณสฺสาติ สพฺเพสํ อวยวภูตานํ ติกปฏฺฐานาทีนํ สมุทายสฺส จ สาธารณสฺสฯ อตฺถโต อาปนฺนํ นานาวิธภาวนฺติ ปการคฺคหเณเนว ปการานํ อเนกวิธตา จ คหิตาว โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ปกาเรหิ ฐานนฺติ หิ ปฏฺฐานํ, นานาวิโธ ปจฺจโย, ตํ เอตฺถ วิภชนวเสน อตฺถีติ ปฏฺฐานํ, ปกรณํ, ตทวยโว จฯ เอตสฺมิญฺจ อตฺถนเย สทฺทโตปิ นานาวิธภาวสิทฺธิ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ นานปฺปการา ปจฺจยตา, นานปฺปการานํ ปจฺจยตา จ นานปฺปการปจฺจยตาติ อุภยมฺปิ สามญฺญนิทฺเทเสน เอกเสสนเยน วา เอกชฺฌํ คหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสฺสปิ…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ อาหฯ อเนกธมฺมภาวโตติ อเนเก ธมฺมา เอตสฺสาติ อเนกธมฺโม, ตพฺภาวโตติ โยเชตพฺพํฯ นานปฺปการปจฺจยตาติ นานปฺปการปจฺจยภาโว, โย อฏฺฐกถายํ ‘‘นานปฺปการปจฺจยฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตฯ

กามํ ธมฺมสงฺคหาทีสุปิ อตฺเถว ปจฺจยธมฺมวิภาโค, โส ปน ตตฺถ ปจฺจยภาโว น ตถา ตปฺปรภาเวน วิภตฺโต ยถา ปฏฺฐาเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตน…เป.… ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ สาติสยวิภาคตํ อิมสฺส ปกรณสฺส ตถา ตทวยวานํฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ยถาวุตฺตคมนํ ยทธิกรณํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถาติ วจนเสโส’’ติฯ คมนเทสภาวโตติ ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ อญฺเญหิ คติมนฺเตหีติ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณาทีหิฯ ตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสฯ

ติวิเธน ปริจฺเฉเทน เทสิเตสุ ธมฺเมสุ ติกโวหาโรติ อาห ‘‘ติกานนฺติ ติกวเสน วุตฺตธมฺมาน’’นฺติฯ ตีณิ ปริมาณานิ เอเตสนฺติ หิ ติกาฯ สมนฺตาติ สมนฺตโต สพฺพภาคโตติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อนุโลมาทีหิ สพฺพปฺปกาเรหิปี’’ติฯ คตานีติ ปวตฺตานิฯ สมนฺตจตุวีสติปฏฺฐานานีติ สมนฺตโต อนุโลมาทิสพฺพภาคโต สโมธานวเสน จตุวีสติ ปฏฺฐานานิฯ อนุโลมาทิสพฺพโกฏฺฐาสโตติ อนุโลมาทิจตุโกฏฺฐาสโตฯ ติกาทิฉฉภาวนฺติ ติกาทิทุกทุกปริโยสาเนหิ ฉฉภาวํฯ เตนาติ ยถาวุตฺตทสฺสเนนฯ ธมฺมานุโลมาทิสพฺพโกฏฺฐาสโตติ ปจฺจนีกาทิทุกาทิสหชาตวาราทิปจฺจยปจฺจนียาทิอารมฺมณมูลาทีนํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาวุตฺตโต อญฺญสฺส ปการสฺส อสมฺภวโต ‘‘อนูเนหิ นเยหิ ปวตฺตานีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ ตานิ ปน ยถาวุตฺตานิ สมนฺตปฏฺฐานานิฯ อยญฺจ อตฺถวณฺณนา อฏฺฐกถาวจเนน อญฺญทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตเนวาห…เป.… วเสนา’’ติฯ

เหตุโนติ เหตุสภาวสฺส ธมฺมสฺสฯ สติปิ เหตุสภาวสฺส อารมฺมณปจฺจยาทิภาเว สวิเสเส ตาว ปจฺจเย ทสฺเสนฺเตน ‘‘อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ วุตฺเต ธมฺมสฺส เหตุสภาวตา นิทฺธาริตา, น ปจฺจยวิเสโสติ ตสฺส อธิปติปจฺจยาทิภาโว น นิวาริโตติ อาห ‘‘เอเตนปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตี’’ติฯ เตนาติ เหตุภาวคฺคหเณนฯ อิธาติ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติ เอตฺถฯ ธมฺมคฺคหณนฺติ อโลภาทิธมฺมคฺคหณํฯ สตฺติวิเสโส อตฺตโน พลํ สตฺติการณภาโว, โย รโสติปิ วุจฺจติ, สฺวายํ อนญฺญสาธารณตาย ธมฺมโต อนญฺโญปิ ปจฺจยนฺตรสมวาเยเยว ลพฺภมานตฺตา อญฺโญ วิย กตฺวา วุตฺโตฯ ตสฺสาติ เหตุภาวสงฺขาตสฺส สามตฺถิยสฺสฯ เหตุ หุตฺวาติ เอตฺถาปิ เหตุภาววาจโก เหตุสทฺโท, น เหตุสภาวธมฺมวาจโกติ อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโยติ จ วุตฺต’’นฺติฯ

เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถติฯ

ยทิ เอวํ อฏฺฐกถายํ ธมฺมสฺเสว ปจฺจยตาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิ ฯ เตเนว เจตฺถ อมฺเหหิปิ ‘‘ธมฺมโต อนญฺโญปิ อญฺโญ วิย กตฺวา’’ติ จ วุตฺตํฯ ยทิ อฏฺฐกถายํ ‘‘โย หิ ธมฺโม, มูลฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม’’ติ จ อาทีสุ ธมฺเมน ธมฺมสตฺติวิภาวนํ กตํ, อถ กสฺมา อิธ เหตุภาเวน ปจฺจโยติ ธมฺมสตฺติเยว วิภาวิตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิธาปิ วา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ธมฺมสตฺติวิภาวนํ ปเนตฺถ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ อตฺโถ เอตสฺส อตฺถีติ อตฺโถ, อตฺถาภิธายิวจนนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอตีติ เอตสฺส อตฺโถ วตฺตตี’’ติ, ตสฺมา อตฺโถติ อตฺถวจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีนํ สาธารณวจน’’นฺติฯ ตญฺจาติ หิ ‘‘วตฺตตี’’ติ วจนํ ปจฺจามฏฺฐํฯ อถ วา เอตีติ เอตสฺส อตฺโถติ ‘‘เอตี’’ติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺโถ ‘‘วตฺตตี’’ติ เอตฺถ วตฺตนกิริยาฯ ตญฺจาติ ตญฺจ วตฺตนํฯ เอตสฺมิํ ปนตฺเถ สาธารณวจนนฺติ เอตฺถ วจน-สทฺโท อตฺถปริยาโย เวทิตพฺโพ ‘‘วุจฺจตี’’ติ กตฺวาฯ ยทคฺเคน อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย, ตทคฺเคน ฐิติยาปิ ปจฺจโยติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘โกจิ หิ…เป.… เหตุอาทโย’’ติฯ เอตฺถ จ ยถา อุปฺปชฺชนารหานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจเย สติเยว อุปฺปาโท, นาสติ, เอวํ ติฏฺฐนฺตานมฺปิ ฐิติปจฺจยวเสเนว ฐานํ ยถา ชีวิตินฺทฺริยวเสน สหชาตธมฺมานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เย ปน อรูปธมฺมานํ ฐิติํ ปฏิกฺขิปนฺติ, ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ยถา อธิกรณสาธโน ปติฏฺฐตฺโถ เหตุ-สทฺโท, เอวํ กรณสาธโน ปวตฺติอตฺโถปิ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หิโนตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิวจนโต เหตูนํ กมฺมนิทานภาโว เวทิตพฺโพฯ

เอเตนาติ เหตุปจฺจยโต อญฺเญเนว กุสลภาวสิทฺธิวจเนนฯ เอเก อาจริยาฯ สภาวโตวาติ เอเตน ยถา อญฺเญสํ รูปคตํ โอภาเสนฺตสฺส ปทีปสฺส รูปคโตภาสเกน อญฺเญน ปโยชนํ นตฺถิ สยํ โอภาสนสภาวตฺตา, เอวํ อญฺเญสํ กุสลาทิภาวสาธกานํ เหตูนํ อญฺเญน กุสลาทิภาวสาธเกน ปโยชนํ นตฺถิ สยเมว กุสลาทิสภาวตฺตาติ ทสฺเสติฯ

น สภาวสิทฺโธ อโลภาทีนํ กุสลาทิภาโว อุภยสภาวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทีนํ วิยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทินาฯ สา ปน อญฺญปฏิพทฺธา กุสลาทิตาฯ

น โกจิ ธมฺโม น โหตีติ รูปาทิเภเทน ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปญฺญตฺติธมฺเมสุ โกจิปิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น น โหติ, สฺวายํ อารมฺมณปจฺจยภาโว เหฏฺฐา ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตเยวฯ

ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยนฺติ ‘‘ฉนฺทวโต’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน ปุริมสิทฺธํ จิตฺตาภิสงฺขารกสงฺขาตํ อุปนิสฺสยํฯ จิตฺเตติ จิตฺตสีเสนายํ นิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ น หิ จิตฺตเมว ตถาภิสงฺขรียติ, อถ โข ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิฯ สาธยมานาติ วเส วตฺตยมานาฯ วสวตฺตนญฺเจตฺถ ตทาการานุวิธานํฯ ฉนฺทาทีสุ หิ หีเนสุ มชฺฌิเมสุ ปณีเตสุ ตํตํสมฺปยุตฺตาปิ ตถา ตถา ปวตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโต’’ติฯ เตนาติ อตฺตโน วเส วตฺตาปเนน, เตสํ วา วเส วตฺตเนนฯ เตหิ ฉนฺทาทโยฯ อธิปติปจฺจยา โหนฺติ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน ปวตฺตนโตฯ ครุกาตพฺพํ อารมฺมณํ มหคฺคตธมฺมโลภนียธมฺมาทิฯ

ตทนนฺตรุปฺปาทนิยโมติ ตสฺส ตสฺเสว จิตฺตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานตํฯ ตํตํสหการีปจฺจยวิสิฏฺฐสฺสาติ เตน เตน อารมฺมณาทินา สหการีการเณน ตทุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาตํ วิเสสํ ปตฺตสฺสฯ ตายเยวาติ ยา เวขาทาเน ปุปฺผนสมตฺถตา เวขาปคเม ลทฺโธกาสา, ตายเมวฯ

อุปสคฺควเสนปิ อตฺถวิเสโส โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สทฺทตฺถมตฺตโต นานากรณ’’นฺติฯ วจนียตฺถโตติ ภาวตฺถโตฯ ภาวตฺโถปิ หิ วจนคฺคหณานุสาเรน วิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘วจนีโย’’ติ วุจฺจติฯ นิโรธุปฺปาทนฺตราภาวโตติ ปุริมนิโรธสฺส ปจฺฉิมุปฺปาทสฺส จ พฺยวธายกาภาวโตฯ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตาติ เอเตน นิโรธานํ นิโรธสมกาลุปฺปาทวาทํ นิวาเรติฯ สติ หิ สมกาลตฺเต พฺยวธานาสงฺกา เอว น สิยา สณฺฐานาภาวโตฯ อิทมิโต เหฏฺฐา อุทฺธํ ติริยนฺติ วิภาคาภาวา อตฺตนา เอกตฺตมิว อุปเนตฺวาติ โยชนาฯ สณฺฐานาภาเวน หิ อปฺปฏิฆภาวูปลกฺขเณน วิภาคาภาวํ, เตน เอกตฺตมิวูปนยนํ สุฏฺฐุ อนนฺตรภาวํ สาเธติ, สหาวฏฺฐานาภาเวน ปน อนนฺตรเมว อุปฺปาทนํฯ

วิภาคโต ญาเณน อากรียตีติ อากาโร, ธมฺมานํ ปวตฺติเภโทฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนผลสมาปตฺตีนํ นิโรธุปฺปาทานนฺตรตายาติ โยชนาฯ ปุริมจุตีติ อสญฺญสตฺตุปฺปตฺติโต ปุริมจุติฯ ยทิ กาลนฺตรตา นตฺถิ, กถมิทํ ‘‘สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ อติกฺกมิตฺวา’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘น หิ เตสํ…เป.… วุจฺเจยฺยา’’ติฯ นนุ เตสํ อนฺตรา รูปสนฺตาโน ปวตฺตเตวาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘น จ…เป.… อญฺญสนฺตานตฺตา’’ติฯ ยทิ เอวํ เตสํ อญฺญภินฺนสนฺตานํ วิย อญฺญมญฺญูปกาเรนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนาย วุตฺตํ ‘‘รูปารูป…เป.… โหนฺตี’’ติฯ เตเนตํ ทสฺเสติ – ยทิปิ รูปารูปธมฺมา เอกสฺมิํ ปุคฺคเล วตฺตมานา วิเสสโต อญฺญมญฺญูปการกภาเวน วตฺตนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปน วิสทิสสภาวตาย วิสุํเยว สนฺตานภาเวน ปวตฺตนโต พฺยวธายกา น โหนฺติ สนฺตติวเสน มิถุ อปริยาปนฺนตฺตา, ยโต ‘‘อญฺญมญฺญํ วิปฺปยุตฺตา, วิสํสฏฺฐา’’ติ จ วุตฺตนฺติฯ อุปการโก จ นาม อจฺจนฺตํ ภินฺนสนฺตานานมฺปิ โหติเยวาติ น ตาวตา สนฺตานาเภโทติ ภิยฺโยปิ เนสํ พฺยวธายกตาภาโว เวทิตพฺโพฯ ยถา สมานชาติกานํ จิตฺตุปฺปาทานํ นิรนฺตรตา สุฏฺฐุ อนนฺตรภาเวน ปากฏา, น ตถา อสมานชาติกานนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ชวนานนฺตรสฺส ชวนสฺส วิย ภวงฺคานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส วิยา’’ติ วุตฺตํฯ

ปจฺจยภาโว เจตฺถาติ เอตฺถ -สทฺโท พฺยติเรโกฯ โส เยน วิเสเสเนตฺถ อุปฺปาทกฺขณํ, ตํ วิเสสํ โชเตติฯ อนนฺตรปจฺจยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สมนนฺตรปจฺจยํ สงฺคณฺหาติฯ ปุเรปจฺฉาภาวา, ตทุปาทิกา วา อุปฺปาทนิโรธา ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺเฉโท, เตน คหิตานํ ขณตฺตยปริยาปนฺนานนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชตีติ วจนํ อลภนฺตาน’’นฺติฯ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคี หิ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชมานํ, โน จ อุปฺปนฺนํ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ โน จ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.81)ฯ โสติ อนนฺตราทิปจฺจยภาโวฯ อปริจฺเฉทนฺติ กาลวเสน ปริจฺเฉทรหิตํฯ ยโตติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวเสน ปริจฺเฉทาภาวโตฯ เตเนวาติ กาลวเสน ปริจฺฉิชฺช เอว ธมฺมานํ คหณโตฯ

อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาเวน ปากเฏนาติ อิทํ ตสฺส นิทสฺสนภาวนิทสฺสนํฯ สิทฺธญฺหิ นิทสฺสนํฯ

ปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ, อตฺตโน ผลภูตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ สหชาตภาเวนาติ สห อุปฺปนฺนภาเวนฯ อตฺตนา สหุปฺปนฺนธมฺมานญฺหิ สหุปฺปนฺนภาเวน อุปการกตา สหชาตปจฺจยตาฯ เตน ฐิติกฺขเณปิ เนสํ อุปการกตา เวทิตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘ปกาสสฺส ปทีโป วิยา’’ติ นิทสฺสนมฺปิ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ปทีโป หิ ปกาสสฺส ฐิติยาปิ ปจฺจโยติฯ

อญฺญมญฺญตาวเสเนวาติ อิมินา สหชาตาทิภาเวน อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตามตฺตํ น อญฺญมญฺญปจฺจยตา, อถ โข อญฺญมญฺญปจฺจยภาววเสนาติ ลกฺขณสงฺกราภาวํ ทสฺเสติ, น สหชาตาทิปจฺจเยหิ วินา อญฺญมญฺญปจฺจยสฺส ปวตฺติฯ เตเนวาห ‘‘น สหชาตตาทิวเสนา’’ติฯ ยทิปิ อญฺญมญฺญปจฺจโย สหชาตาทิปจฺจเยหิ วินา น โหติ, สหชาตาทิปจฺจยา ปน เตน วินาปิ โหนฺตีติ สหชาตตาทิวิธุเรเนว ปกาเรน อญฺญมญฺญปจฺจยสฺส ปวตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหชาตาทิ…เป.… น โหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘น จ ปุเรชาต…เป.… โหนฺตี’’ติ อาหฯ สหชาตตาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน นิสฺสยอตฺถิอวิคตาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

ปถวีธาตุยํ ปติฏฺฐาย เอว เสสธาตุโย อุปาทารูปานิ วิย ยถาสกกิจฺจํ กโรนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺฐานากาเรน ปถวีธาตุ เสสธาตูน’’นฺติฯ เอตฺถ อธิฏฺฐานากาเรนาติ อาธารากาเรนฯ อาธารากาโร เจตฺถ เนสํ สาติสยํ ตทธีนวุตฺติตาย เวทิตพฺโพ, ยโต ภูตานิ อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา จกฺขาทีนมฺปิ อธิฏฺฐานากาเรน อุปการกตา สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ น หิ ยถาวุตฺตํ ตทธีนวุตฺติยา วิเสสํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ จกฺขาทีสุ อเทสกานํ อรูปธมฺมานํ อธิฏฺฐานากาโร สมฺภวติฯ ยทิปิ ยํ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ ตทธีนวุตฺติภาโว, เยน ปน ปจฺจยภาววิเสเสน จกฺขาทีนํ ปฏุมนฺทภาเวสุ จกฺขุวิญฺญาณาทโย ตทนุวิธานากาเรเนว ปวตฺตนฺติ, สฺวายมิทํ เตสํ ตทธีนวุตฺติยา สิทฺโธ วิเสโสติ วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ปจฺจยภาวสามญฺเญ สติปิ อารมฺมณปจฺจยโต นิสฺสยปจฺจยสฺส วิเสโส สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายํ ธาตุวิภงฺเค วิภาวิโตเยวฯ ขนฺธาทโย ตํตํนิสฺสยานํ ขนฺธาทีนนฺติ ‘‘อุปการกา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ยํ กิญฺจิ การณํ นิสฺสโยติ วทติ, น วุตฺตลกฺขณูปปนฺนเมวฯ เอเตน ปจฺจยฏฺโฐ อิธ นิสฺสยฏฺโฐติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิทฺธาเรตี’’ติฯ

สุฏฺฐุกตตํ ทีเปติ, กสฺส? ‘‘อตฺตโน’’ติ วุตฺตสฺส ปกตสทฺเทน วิเสสิยมานสฺส ปจฺจยสฺสฯ เกน กตนฺติ? อตฺตโน การเณหีติ สิทฺโธวายมตฺโถฯ ตถาติ ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวนฯ อถ วา ตถาติ นิปฺผาทนวเสน อุปเสวนวเสน จฯ ตตฺถ นิปฺผาทนํ เหตุปจฺจยสโมธาเนน ผลสฺส นิพฺพตฺตนํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อนามสิตฺวา อุปเสวนเมว วิภาเวนฺโต ‘‘อุปเสวิโต วา’’ติ อาหฯ ตตฺถ อลฺลียาปนํ ปริโภควเสน เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อุปโภคูปเสวน’’นฺติฯ วิชานนาทิวเสนาติ วิชานนสญฺชานนานุภวนาทิวเสนฯ เตนาติ ยถาวุตฺตอุปเสวิตสฺส ปกตภาเวนฯ อนาคตานมฺปิ…เป.… วุตฺตา โหติ, ปเคว อตีตานํ ปจฺจุปฺปนฺนานญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺสปิ หิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อุตุ โภชนํ เสนาสนํ อุปนิสฺสาย ฌานํ อุปฺปาเทนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 2.18.8) ปกตูปนิสฺสยภาเว ลพฺภตีติฯ

ยถา เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ปจฺฉาชาตปจฺจยา โหนฺติ, เต เตสํ เอกํเสน วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ โหนฺติ, ตถา เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ, เต เตสํ นิสฺสยารมฺมณปจฺจยาปิ โหนฺตีติ อุภเยสุ อุภเยสํ ปจฺจยาการานํ ลกฺขณโต สงฺกราภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺฐา, นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺฐา’’ติ จ วุตฺตํฯ ยถา หิ ปจฺฉาชาตปุเรชาตาการา อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐา, เอวํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาการาทโย ปุเรชาตนิสฺสยาการาทโย จ อญฺญมญฺญวิภตฺตสภาวา เอวาติฯ

มโนสญฺเจตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหีติ อิมินา เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตทนุคุณํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปวตฺติมาหฯ เตเนวาติ เจตนาหารวเสน อุปการกตฺตา เอวฯ

ปโยเคน กรณียสฺสาติ เอเตน ภินฺนชาติ ยํ ตาทิสํ ปโยเคน กาตุํ น สกฺกา, ตํ นิวตฺเตติฯ อเนกวารํ ปวตฺติยา อาเสวนฏฺฐสฺส ปากฏภาโวติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กรณ’’นฺติฯ

เอกสฺส ปน ปจฺจยธมฺมสฺส เอกวารเมว ปวตฺติฯ อตฺตสทิสสฺสาติ อรูปธมฺมสารมฺมณตาสุกฺกกณฺหาทิภาเวหิ อตฺตนา สทิสสฺสฯ อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนํ, ‘‘อตฺตสทิสสภาวตาปาทน’’นฺติ อิทํ ปน ปจฺจยภาววิเสสนํ, ตญฺจ ภินฺนชาติยตาทิเมว วิสทิสสภาวตํ นิวตฺเตติ, น ภูมนฺตรตาทิฯ น หิ ปริตฺตา ธมฺมา มหคฺคตอปฺปมาณานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจยา น โหนฺตีติฯ วาสนํ วาสํ คาหาปนํ, อิธ ปน วาสนํ วิย วาสนํ, ภาวนนฺติ อตฺโถฯ คนฺถาทีสูติ คนฺถสิปฺปาทีสุฯ วิสเย เจตํ ภุมฺมํ, น นิทฺธารเณฯ เตน คนฺถสิปฺปาทิวิสยา ปุริมสิทฺธา อชฺฌยนาทิกิริยา ‘‘คนฺถาทีสุ ปุริมา ปุริมา’’ติ วุตฺตา, สา ปน อาเสวนาการา อิธ อุทาหรณภาเวน อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุริมา ปุริมา อาเสวนา วิยาติ อธิปฺปาโย’’ติฯ นิทฺธารเณ เอว วา เอตํ ภุมฺมํฯ คนฺถาทิวิสยา หิ อาเสวนา คนฺถาทีติ วุตฺตา ยถา รูปวิสยชฺฌานํ รูปนฺติ วุตฺตํ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.248; 3.312; ปฏิ. ม. 1.209; ธ. ส. 248)ฯ

อตฺตโน วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ กิจฺจสาธิกา เจตนา จิตฺตสฺส พฺยาปารภาเวน ลกฺขียตีติ อาห ‘‘จิตฺตปโยโค เจตนา’’ติฯ ตายาติ ตาย เจตนายฯ อุปฺปนฺนกิริยตาวิสิฏฺเฐติ จิตฺตปโยคสงฺขาตาย เจตนากิริยาย อุปฺปตฺติยา วิสิฏฺเฐ วิเสสํ อาปนฺเนฯ ยสฺมิญฺหิ สนฺตาเน กุสลากุสลเจตนา อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ยถาพลํ ตาทิสํ วิเสสาธานํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ยโต ตตฺเถว อวเสสปจฺจยสมวาเย ตสฺสา ผลภูตานิ วิปากกฏตฺตารูปานิ นิพฺพตฺติสฺสนฺติฯ เตนาห ‘‘เสสปจฺจย…เป.… น อญฺญถา’’ติฯ เตสนฺติ วิปากกฏตฺตารูปานํฯ เตนาติ จิตฺตกิริยภาเวนฯ กิํ วตฺตพฺพนฺติ อสหชาตานมฺปิ ภาวีนํ อุปการิกา เจตนา สหชาตานํ อุปการิกาติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถฯ

นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนาติ อุสฺสาหนํ อุสฺสาโห, นตฺถิ เอตสฺส อุสฺสาโหติ นิรุสฺสาโห, โส เอว สนฺตภาโวติ นิรุสฺสาหสนฺตภาโว, เตนฯ อุสฺสาโหติ จ กิริยมยจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ, โย พฺยาปาโรติ จ วุจฺจติ, น วีริยุสฺสาโหฯ

สฺวายํ ยถา อสมุคฺฆาติตานุสยานํ กิริยมยจิตฺตุปฺปาเทสุ สาติสโย ลพฺภติ, น ตถา นิรนุสยานํฯ ตโต เอว เต สนฺตสภาวา วิปากุปฺปาทนพฺยาปารรหิตาว โหนฺติ, กิริยมยจิตฺตุปฺปาทตาย ปน สอุสฺสาหา เอวาติ ตโตปิ วิเสสนตฺถํ ‘‘นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตนาติ นิรุสฺสาหสนฺตภาวคฺคหเณนฯ สารมฺมณาทิภาเวนาติ สารมฺมณอรูปธมฺมจิตฺตเจตสิกผสฺสาทิภาเวนฯ วิสทิสวิปากภาวํ ทสฺเสติ ยถาวุตฺตอุสฺสาหมตฺตรหิตสนฺตภาวสฺส วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ เอว ลพฺภนโตฯ โสติ วิปากภาโวฯ วิปากานํ ปโยเคน อสาเธตพฺพตายาติ ‘‘ฉนฺทวโต กิํ นามน สิชฺฌตี’’ติอาทินา จิตฺตาภิสงฺขารปโยเคน ยถา กุสลากุสลา นิปฺผาทียนฺติ, เอวํ วิปากานํ ปโยเคน อนิปฺผาเทตพฺพตฺตาฯ ปโยเคนาติ กมฺมผลุปฺปตฺติมูลเหตุภูเตน ปุริมปโยเคนฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติอาทิฯ อญฺญถาติ ปโยเคน วินาฯ เสสปจฺจเยสูติ กมฺมสฺส วิปากุปฺปาทเน สหการีการเณสุฯ กมฺมสฺส กฏตฺตาเยว ปโยเค สติ อสติปีติ วุตฺตเมวตฺถํ อวธารเณน ทสฺเสนฺโต วิปากานํ นิรุสฺสาหตํ ปากฏํ กโรติฯ น กิเลสวูปสมสนฺตภาโว ยถา ตํ สนฺตาเนสุ ฌานสมาปตฺตีสูติ อธิปฺปาโยฯ อยญฺจ วิปากานํ สนฺตภาโว นานุมานิโก, อถ โข ปจฺจกฺขสิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺตภาวโตเยวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภินิปาตคฺคหเณน กิจฺจโต ปญฺจวิญฺญาณานิ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กิญฺจิ ธมฺมํ ปฏิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ ตปฺปจฺจยวตนฺติ วิปากปจฺจยวนฺตานํ, วิปากปจฺจเยน อุปกตฺตพฺพานนฺติ อตฺโถฯ อวิปากานํ รูปธมฺมานํฯ วิปากานุกุลํ ปวตฺตินฺติ สนฺตสภาวํ ปจฺจยภาวมาหฯ

ยถาสกํ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อนุพลปฺปทานํ อุปตฺถมฺภกตฺตํ, ตยิทํ อาหาเรสุ น นิยตํ ตโต อญฺญถาปิ ปวตฺตนโตฯ ตถา สติ ตเทว ตตฺถ กสฺมา คหิตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สติปิ…เป.… อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติฯ เตน ปธานาปฺปธาเนสุ ปธาเนน นิทฺเทโส ญายคโตติ ทสฺเสติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ อวิเสสโต วุตฺตํ, สามญฺญโชตนา ปน วิเสเส อวติฏฺฐตีติ ยถารหํ ปจฺจยภาโว นิทฺธาเรตพฺโพฯ

สฺวายํ เตสํ อุปตฺถมฺภกตฺตสฺส ปธานภาววิภาวเนเนว อาวิ ภวตีติ ตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณานิ อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ สหุปฺปาทนภาเวน ปจฺจยา โหนฺตีติ อาห ‘‘สติปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหาราน’’นฺติฯ อุปตฺถมฺภกตฺตํ โหติ อุปฺปาทโต ปรมฺปิ เนสํ ปจฺจยภาวโตฯ อสติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภิยมานสฺส รูปสฺส อญฺเญหิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ ชนิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺฐานิกรูปูปตฺถมฺภกรูปาหารสฺสา’’ติฯ ยทคฺเคน รูปารูปาหารา อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทคฺเคน ฐิติยาปิ ปจฺจยา โหนฺติเยวาติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ชนกตฺตํ น พฺยภิจรติ, ตสฺมา อนุปตฺถมฺภกสฺส อาหารสฺส กุโต ชนกตาฯ เตนาห ‘‘อสติ ปน…เป.… นตฺถีติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธาน’’นฺติฯ ยสฺมา ชนโก อชนโกปิ หุตฺวา อาหาโร อุปตฺถมฺภโก โหติ, อนุปตฺถมฺภโก ปน หุตฺวา ชนโก น โหติเยว, ตสฺมาสฺส อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธานนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ ชนกตฺตมฺปิ อาหารานํ อุปตฺถมฺภนวเสเนว โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชนยมาโนปิ หี’’ติอาทิมาหฯ อวิจฺเฉทวเสนาติ สนฺตติยา ฆฏฺฏนวเสนฯ

ยทิ อธิปติยฏฺโฐ อินฺทฺริยปจฺจยตา, เอวํ สนฺเต อธิปติปจฺจยโต อินฺทฺริยปจฺจยสฺส กิํ นานากรณนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ตํ เตสํ นานากรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น อธิปติปจฺจยธมฺมานํ วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปวตฺตินิวารเกติ อตฺตโน อธิปติปจฺจยปวตฺติยา นิวารเก อญฺเญ อธิปติปจฺจยธมฺเมฯ อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนนาติ ปุริมาภิสงฺขารสิทฺเธน โธเรยฺยภาเวน อภิภุยฺย ปวตฺติยาฯ ครุภาโวติ เชฏฺฐกภาโวฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยน เชฏฺฐกภาเวน ฉนฺทาทโย อตฺตโน ปวตฺติวิพนฺธเก ตุลฺยโยคีธมฺเม ตทญฺญธมฺเม วิย อภิภุยฺย ปวตฺตนฺติ, น โส อินฺทฺริยปจฺจยตาย อธิปติยฏฺโฐติ อธิปฺเปโตติฯ อถ โก จรหีติ อาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิฯ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ นิมิตฺตภูเตสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ จกฺขาทีหิ ปจฺจเยหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนียตาติ สมฺพนฺโธฯ ชีวเน อนุปาลเน ชีวนฺเตหิ สหชาตธมฺเมหิ ชีวิตสฺส, สุขิตาทีหิ สุขิตทุกฺขิตโสมนสฺสิตโทมนสฺสิตุเปกฺขิเตหิ สหชาตธมฺเมหิ สุขาทีนํ อนุวตฺตนียตาติ โยชนาฯ ตํตํกิจฺเจสูติ วุตฺตเมว ทสฺสนาทิกิจฺจํ ปจฺจามสติฯ

จกฺขาทโย ปจฺจยา เอเตสนฺติ จกฺขาทิปจฺจยา, จกฺขุวิญฺญาณาทโยฯ เตหิ จกฺขาทิปจฺจเยหิฯ จกฺขาทีนนฺติ จกฺขาทิชีวิตสุขาทิสทฺธาทีนํฯ

เตสุ กิจฺเจสูติ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุฯ จกฺขาทีนํ อิสฺสริยํ อธิปติยฏฺโฐ, สา อินฺทฺริยปจฺจยตาติ อตฺโถฯ ตปฺปจฺจยานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ตทนุวตฺตเนน เตสํ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตเนนฯ ตตฺถ ทสฺสนาทิกิจฺเจฯ ปวตฺตีติ จ อิทํ ตสฺส อธิปติยฏฺฐสฺส ปากฏกรณํฯ อนุวตฺตเกน หิ อนุวตฺตนีโย อธิปติยฏฺโฐ ปากโฏ โหติฯ ยถา จกฺขาทีนํ กิจฺจวเสน อธิปติยฏฺโฐ, น เอวํ ภาวทฺวยสฺสฯ ตสฺส ปน ตาทิเสน การณตามตฺเตนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจเยหีติ กมฺมาทิปจฺจเยหิฯ ตโตติ อิตฺถาทิคฺคหณปจฺจยภาวโตฯ ตํสหิตสนฺตาเนติ อิตฺถินฺทฺริยาทิสหิตสนฺตาเนฯ ‘‘สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิปิ จกฺขาทิคฺคหเณน คหิตานี’’ติ อิทํ อินฺทฺริยปจฺจยเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺฉาชาตาทีหิ ปน ตานิ รูปธมฺมานมฺปิ ปจฺจยา โหนฺติเยวฯ

ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌานภูตานนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณสฺส ปถวีกสิณาทิอารมฺมณสฺส จ อุปนิชฺฌานวเสน ปวตฺตานํฯ วิตกฺกาทีนนฺติ วิตกฺกวิจารปีติเวทนาจิตฺเตกคฺคตานํฯ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานนฺติ อุปนิกจฺจ นิชฺฌานชฺฌานารมฺมณสฺส ฌานจกฺขุนา พฺยตฺตตรํ โอโลกนํ อตฺถโต จินฺตนเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เปกฺขนํ จินฺตนญฺจา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘วิตกฺกนาทิวเสนา’’ติฯ วิตกฺกาทีนํเยว สาธารโณ, เยน เตเยว ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สุขทุกฺขเวทนาทฺวยนฺติ สามญฺญวจนมฺปิ อุปนิชฺฌายนฏฺฐสฺส อธิกตตฺตา อนุปนิชฺฌานสภาวเมว ตํ โพเธตีติ อาห ‘‘สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยทฺวย’’นฺติฯ ตญฺหิ อิธาธิปฺเปตพฺพํ, น โสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อธิปฺปาโย’’ติฯ อฌานงฺคา อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตา ปญฺจวิญฺญาณสหคตา ทฏฺฐพฺพา วิตกฺกปจฺฉิมกตฺตา ฌานงฺคานํฯ ยทิ เอวนฺติ ฌานงฺควจเนเนว อฌานงฺคานํ นิวตฺตนํ กตํ, เอวํ สนฺเตฯ เอกนฺเตน น อุเปกฺขาย วิย อเนกนฺเตนฯ อเนกนฺติกญฺหิ อุเปกฺขาย อฌานงฺคตฺตํฯ ยทิ เอกนฺเตน อฌานงฺคํ สุขทุกฺขินฺทฺริยํ, อถ กถํ ปสงฺโคติ อาห ‘‘ฌานงฺคฏฺฐาเน นิทฺทิฏฺฐตฺตา’’ติฯ อถ วา ยทิ เอกนฺเตน อฌานงฺคตํ เวทนาทฺวยํ, กถํ ฌานงฺคโวหาโรติ อาห ‘‘ฌานงฺคฏฺฐาเน นิทฺทิฏฺฐตฺตา’’ติฯ

สติปิ…เป.… ทสฺสนตฺถํ ‘‘ฐเปตฺวา สุขทุกฺขินฺทฺริยทฺวย’’นฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา ฯ ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตเวทนาทฺวเยน สทฺธิํ ตาทิสา อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตา กสฺมา น ฐปิตาติ อาห ‘‘อุเปกฺขา…เป.… อตฺถี’’ติ, ปญฺจวิญฺญาณสหคตานํ ฌานปจฺจยภาโว ปน นตฺถิ, น อิตเรสนฺติ อธิปฺปาโยฯ คหณํ กตํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานนฺติ อาเนตฺวา โยชนาฯ

ยโต ตโต วาติ ทุคฺคติโต วา สุคติโต วา สํกิเลสโต วา โวทานโต วา นิยฺยานฏฺโฐ, สฺวายํ ยถากฺกมํ สมฺมา มิจฺฉา วา โหตีติ อาห ‘‘สมฺมา วา มิจฺฉา วาติ อตฺโถ’’ติฯ อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตีติ เอตฺถ อเหตุกจิตฺเตสุ เอว น ลพฺภนฺตีติ เอวมวธารณํ คเหตพฺพํ, น อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺติ เอวาติฯ ตสฺมา ปุริมสฺมิญฺหิ อวธารเณ อเหตุกจิตฺเตสุ อลาโภ นิยโตติ โส ปติโยคีสุ นิวตฺติโต โหติฯ เตนาห ‘‘สเหตุกจิตฺเตสุ อลาภาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ ทุติเย ปน อเหตุกจิตฺตานิ อลาเภ นิยตานีติ เตสุ อนวเสสโต อลาเภน ภวิตพฺพํฯ ตถา สติ โย เกสุจิ อเหตุกจิตฺเตสุ ฌานปจฺจโย ลพฺภติ, โสปิ นิวาริโต สิยาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น อเหตุกจิตฺเตสู’’ติอาทิฯ ตตฺถ ลาภาภาวทสฺสนตฺถนฺติ ลาภาภาวสฺเสว ทสฺสนตฺถํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตน เอกจฺจาลาโภ อปฏิกฺขิตฺโต โหติฯ เตเนวาห ‘‘กตฺถจิ กสฺสจิ ลาโภ น นิวาริโต’’ติฯ เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเนติ เอวํ วุตฺตนเยน ปฐมปทาวธารณวเสน อตฺเถ วิญฺญายมาเนฯ เอตฺตกเมว วิญฺญาเยยฺยาติ อเหตุกจิตฺเตสุ เกสุจิ จิตฺเตสุ ฌานมคฺคปจฺจเยสุ กสฺสจิ ปจฺจยสฺส ลาโภ น นิวาริโตติ เอตฺตกเมว วิญฺญาเยยฺย อวิเสเสน วุตฺตตฺตาฯ กิํ ปเนตฺถ อุปริ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สวิตกฺก…เป.… กต’’นฺติฯ ยทิปิ น กตํ, อตฺถโต ปน ตํ กตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

อเหตุกจิตฺเตสุ วา ลาภาภาวทสฺสนตฺเถติอาทิ ปจฺฉิมปทาวธารณวเสน อตฺถทสฺสนํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺติ เอวาติ เอวํ นิยเม กริยมาเน ยถาวุตฺโต อตฺโถ สมฺภวติ, ตสฺมาฯ อยญฺจ อตฺโถ ปาฐนฺตเรนปิ สํสนฺทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยน อลาเภนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ อลาภนฺติ ตํ ธมฺมสงฺคณิยํ ปกาสิตํ อลาภํฯ

เอสาติ เอส อิธ ปฏฺฐานวณฺณนายํ ‘‘อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ อลาโภ วุตฺโตฯ กีทิโส ปน อลาโภติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สเหตุเกสูติ สเหตุกจิตฺเตสุฯ สงฺกฑฺฒิตฺวาติ อวิสเฏ กตฺวาฯ เอกตฺตคตภาวกรณนฺติ เอกภาวาปาทนํฯ อิมสฺมิํ ปน ปกรเณ ฌานปจฺจโย วุตฺโตว ยถาลาภปจฺจยาการวิภาวเน เทสนาย ตปฺปรภาวโตฯ

สมนฺติ อวิสมํ, สมฺมา, สห วาฯ ปกาเรหีติ เอกวตฺถุกตาทิปฺปกาเรหิฯ ยุตฺตตายาติ สํสฏฺฐตายฯ สา ปน สํสฏฺฐตา ยสฺมา สภาวโต อเนเกสมฺปิ สตํ เอกตฺตคมนํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกีภาโวปคมเนน วิย อุปการกตา’’ติฯ เอวํ อุปการกตา จ เตสํ พหูนํ สหจฺจ เอกตฺตการิตาย นิทสฺเสตพฺพาฯ

ยุตฺตานมฺปิ สตนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สํสฏฺฐตาย อญฺญมญฺญสมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํฯ อยญฺจ ยุตฺตตา น สมฺปยุตฺตปจฺจยตาย วิย ปจฺจยธมฺเมสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เวทิตพฺพา, เกวลํ ตตฺถ อรูปสภาวตฺตา อุภยํ สมธุรํ, อิธ รูปารูปสภาวตฺตา วิธุรนฺติ อยํ วิเสโสฯ วิปฺปยุตฺตภาเวนาติ วิสํสฏฺฐภาเวนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นานตฺตูปคเมนา’’ติฯ อิทญฺเหตฺถ วิปฺปยุตฺตตาย วิเสสนํ ยา นานตฺตูปคมนสงฺขาตา วิปฺปยุตฺตตา, น สา ‘‘ญาณวิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อภาวมตฺตนฺติ, อยญฺจ อุปการกตา วินา สํสคฺเคน สหาวฏฺฐายิตาย กิจฺจการิตาทีหิ นิทสฺเสตพฺพาฯ น หีติอาทิ ‘‘ยุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สมตฺถนํ ‘‘ตาทิเส โยเค สติเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา’’ติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ‘‘วตฺถุ ขนฺธานํ, สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.434) วตฺถุสหชาตปจฺฉาชาตวเสน ยุตฺตานํ อตฺถิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา, น เอวํ อยุตฺตานํ วตฺถุสหชาต…เป.… อตฺถีติฯ ยทิ เอวํ รูปานํ รูเปหิ กสฺมา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วุตฺโตติ อาห ‘‘รูปานํ ปนา’’ติอาทิฯ วิปฺปโยโคเยว นตฺถิ สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโตฯ สมฺปยุชฺชมานานญฺหิ อรูปานํ รูเปหิ, รูปานญฺจ เตหิ สิยา สมฺปโยคาสงฺกา, สมฺปโยคลกฺขณํ ปน นตฺถีติ เตสํ วิปฺปโยโค วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติฯ

อตฺถิ เม ปาปกมฺมํ กตนฺติ กตภาววิสิฏฺฐา อตฺถิตา วุจฺจมานา กิริยาย สิทฺธภาวเมว ทีเปติ, น สิชฺฌมานตนฺติ อาห ‘‘นิพฺพตฺตตาลกฺขณํ อตฺถิภาว’’นฺติฯ อตฺถโต ปน กมฺมสฺส อนิพฺพตฺตผลตาย เอวเมตฺถ อตฺถิตา เวทิตพฺพาฯ อตฺถิ ปุคฺคโลติ ปเนตฺถ ตสฺสา ปญฺญตฺติยา คเหตพฺพตา, ตทุปาทานสฺส วา ปพนฺธาวิจฺเฉโท ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปลพฺภมานตาลกฺขณํ อตฺถิภาว’’นฺติฯ ปจฺจยธมฺมสฺส ยทิปิ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา ลพฺภมานตา อตฺถิภาโว, ตถาปิ ตสฺส ยถา อุปฺปาทกฺขณโต ฐิติกฺขเณ สาติสโย พฺยาปาโร, เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปีติ วุตฺตํ ‘‘สติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภกปฺปฏฺฐานา อตฺถิภาเวน อุปการกตา’’ติฯ วตฺถารมฺมณสหชาตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปุเรชาตปจฺฉาชาตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ อตฺถิภาเวเนว น นิสฺสยาทิภาเวนาติ ‘‘สาธารณ’’นฺติ วุตฺตํ อุปการกตฺตํ วิภาเวติฯ

ผสฺสาทีนํ อเนเกสํ สหภาโว นตฺถีติ อิทํ น เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเน สนฺธาย, อถ โข นานาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสฺมิํ ผสฺสาทิสมุทาเย สติ ทุติโย น โหตี’’ติ อาหฯ สฺวายมตฺโถ ‘‘สหภาโว นตฺถี’’ติ สหภาวปฏิกฺเขเปเนว วิญฺญายติฯ เอตฺตาวตา ปน อนวพุชฺฌนฺตานํ วเสน วิวริตฺวา วุตฺโตฯ เตนาติ อเนเกสํ ผสฺสาทีนํ สหภาวาภาเวนฯ ยทิ นตฺถิตามตฺเตน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตา, อนานนฺตราตีตวเสนปิ สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สติปี’’ติอาทิฯ ตานีติ ปุริมตรจิตฺตานิฯ ททมานํ วิยาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ โอกาสํ เทติเยวฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกตา’’ติ? สจฺจเมตํ, เอวมชฺฌาสยา วิย ปจฺจยธมฺมา อภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วิย-สทฺทคฺคหณํฯ

นตฺถิตาวิคมานํ สติปิ ปจฺจยสฺส ธมฺมสฺส อนุปลทฺธิตาสามญฺเญ นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ ลพฺภมานํ วิเสสมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อภาวมตฺเตนาติ หุตฺวา อภาวมตฺเตนฯ เตเนตฺถ นิโรธานนฺตรํ ปจฺจยธมฺมสฺส อุปการกตฺตํ อาห, ยถา ตํ ‘‘โอกาสทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สภาววิคเมนาติ เอเตน นิโรธโต ปรมฺปิ ยโต ‘‘วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตา’’ติ วุตฺตํฯ

ปจฺจยธมฺเม ยาสํ นตฺถิตาวิคตตานํ วเสน นตฺถิวิคตปจฺจยา วุตฺตา, ตาสํ วิเสเส ทสฺสิเต นตฺถิวิคตปจฺจยานํ วิเสโส ทสฺสิโต โหตีติ ‘‘นตฺถิตา จ นิโรธานนฺตรสุญฺญตา วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ นิโรธานนฺตรา น นิโรธสมกาลาติ อธิปฺปาโยฯ ตถาติ อิมินา ยถา ปจฺจยธมฺมาวิเสเสปิ นตฺถิวิคตปจฺจยภาววิเสโส นิทฺธาริโต, ตถา อตฺถิอวิคตปจฺจยภาววิเสโสติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ยถา หิ นิโรธานนฺตรนิโรธปฺปตฺตีหิ นตฺถิวิคตตานํ เภโท ลกฺขิโต, เอวํ ปจฺจยธมฺมสฺส ธรมานตานิโรธานุปคเมหิ อตฺถิอวิคตตานนฺติฯ กถํ ปนายํ ธมฺมาวิเสเส ปจฺจยภาววิเสโส ทุวิญฺเญยฺยรูเปน ฐิโต สมฺมา วิภาวิสฺสตีติ อาห ‘‘ธมฺมานญฺหี’’ติอาทิฯ ตทภิสมยาย เตสํ ปจฺจยวิเสสานํ อธิคมตฺถํฯ

จตูสุ ขนฺเธสุ เอกสฺสปิ อสงฺคหิตตฺตาภาวโต อนนฺตราทีหีติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยชนาฯ อญฺญนฺติ สุขุมรูปํฯ น หิ ตํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติฯ นนุ จ รูปรูปมฺปิ ปุเรชาตปจฺจยภาเวน กุสลตฺติเก นาคตนฺติ อาห ‘‘รูปรูปํ ปนา’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ อาคตเมวาติ ยทิปิ กุสลตฺติเก นาคตํ, สนิทสฺสนตฺติกาทีสุ ปน อาคตตฺตา น สกฺกา รูปรูปสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อตฺโถฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทโส