ปฏฺฐานปกรณ-อนุฏีกา

คนฺถารมฺภวณฺณนา

กามคุณาทีหีติ กามคุณฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิฯ ลฬนฺตีติ ลฬิตานุภวนวเสน รมนฺติฯ เตสูติ กามคุณาทีสุฯ วิหรนฺตีติ อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนฺติฯ ปจฺจตฺถิเกติ พาหิรพฺภนฺตรเภเท อมิตฺเตฯ อิสฺสริยํ ตตฺถ ตตฺถ อาธิปเตยฺยํฯ ฐานํ เสฏฺฐิเสนาปติยุวราชาทิฏฺฐานนฺตรํฯ อาทิ-สทฺเทน ปริวารปริจฺเฉทาทิ สงฺคยฺหติฯ ปุญฺญโยคานุภาวปฺปตฺตายาติ ทานมยาทิปุญฺญานุภาวาธิคตาย สมถวิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตโยคานุภาวาธิคตาย จฯ ชุติยาติ สรีรปฺปภาย เจว ญาณปฺปภาย จฯ เอตฺถ จ เทว-สทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโตติ ‘‘ยทิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทฺธิวิธาทิตามตฺเตน ภควโต อภิญฺญาทีนํ สาวเกหิ สาธารณตาวจนํ, สภาวโต ปน สพฺเพปิ พุทฺธคุณา อนญฺญสาธารณาเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรติสยาย อภิญฺญากีฬาย, อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหี’’ติ อาหฯ จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทีนํ ทานสงฺขาเตน สมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการานํ คหณสงฺขาเตนาติ โยชนาฯ คหณญฺเจตฺถ เตสุ อุปลพฺภมานสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทานํ เตหิ อุปนียมานสกฺการสฺส จ อภินนฺทนํ อนุโมทนํ สมฺปฏิจฺฉนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมสภาวานุรูปานุสาสนีวจเนเนว จ ปน สิกฺขาปทปญฺญตฺติปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพา วีติกฺกมธมฺมานุรูปา อนุสาสนีติ กตฺวาฯ ญาณคติ ญาเณน คนฺตพฺพสฺส เญยฺยสฺส อวโพโธฯ สมนฺนาคตตฺตาติ อิทํ ‘‘อภิญฺญากีฬายา’’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ตถา สเทวเกน โลเกนาติ อิทํ ‘‘คมนียโต’’ติอาทีสุฯ เต เทเวติ สมฺมุติเทวาทิเก เทเวฯ เตหิ คุเณหีติ อภิญฺญาทิคุเณหิฯ

ปูชนียตโร เทโวติ อิทํ ปูชนียปริยาโย อยํ อติ-สทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํฯ อติเรกตโรติ อธิกตโรฯ อุปปตฺติเทวานนฺติ อิทํ ตพฺพหุลตาย วุตฺตํฯ วิสุทฺธิเทวาปิ หิ ตตฺถ วิชฺชนฺเตว, เตสุปิ วา ลพฺภมานํ อุปปตฺติเทวภาวมตฺตเมว คเหตฺวา ตถา วุตฺตํฯ ปฏิปกฺขานํ ทุสฺสีลฺยมุฏฺฐสฺสจฺจวิกฺเขปานํ, สีลวิปตฺติอภิชฺฌาโทมนสฺสอวสิฏฺฐนีวรณานํ วาฯ

อิสีนํ สตฺตโม, อิสีสุ สตฺตโมติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสจฺจาวโพธคติยา…เป.… วุตฺโต’’ติ อาหฯ สปรสนฺตาเนสุ สีลาทิคุณานํ เอสนฏฺเฐน วา อิสโย, พุทฺธาทโย อริยาฯ อิสิ จ โส สตฺตโม จาติ อิสิสตฺตโมติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘นามรูปนิโรธ’’นฺติ เอตฺถ ยํ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยโต วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตตี’’ติ อาหฯ วฏฺฏปริยาปนฺนญฺหิ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ นิโรธิเต สพฺพโส นามรูปํ นิโรธิตเมว โหติฯ ยถาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ…เป.… อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 6)ฯ อติคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ สาติสยํ ปจฺจยาการสฺส วิภาวนโตฯ สภาวโต จ ปจฺจยากาโร คมฺภีโรฯ ยถาห ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8), ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท , ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) จ อาทิฯ ตสฺส จายํ อนนฺตนยปฏฺฐานเทสนา อติคมฺภีราวฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา

สมานเนติ สมานนยเน, สมาหรเณ, สมานกรเณ วา อฏฺฐกถาธิปฺปายํฯ ตตฺถ ‘‘ทฺเว อนุโลมานิ ธมฺมานุโลมญฺจ ปจฺจยานุโลมญฺจา’’ติอาทินา ปรโต วณฺณยิสฺสนฺติฯ