เย โสเปกฺขปฏิสนฺธิกา ภวิสฺสนฺติ รูปโลเก, เต สงฺคหิตาติ โยชนาฯ ตํสมานลกฺขณตายาติ เตน โสเปกฺขปฏิสนฺธิกภาเวน สมานลกฺขณตายฯ ตํ ปมาทลิขิตํ ธมฺมยมเก ตาทิสสฺเสว วจนสฺส อภาวโตฯ ตตฺถปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ จิตฺตยมเก วุตฺตํ ‘‘น หิ ขณปจฺจุปฺปนฺเน อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตโวหาโร อตฺถี’’ติอาทินาฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[435-482] โลกิยอพฺยากเตหีติ ผลธมฺมนิพฺพานวินิมุตฺเตหิ อพฺยากเตหิฯ ตานิ อุปาทายาติ ตานิ โลกิยอพฺยากตานิ อุปาทายฯ ตํสมานคติกานํ มนินฺทฺริยาทีนํ ‘‘โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. 1.ขนฺธยมก.206) เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตาฯ ยญฺหิ ปริชานิตพฺพํ, ตเทว ปริชานาตีติอาทินา วุตฺตํฯ เอวมวิปรีเต อตฺเถ สิทฺเธปิ โจทโก ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ เลสํ คเหตฺวา โจเทติ ‘‘ยทิ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกตฺตา’’ติอาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อิธ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกานํ ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตา, เอวมญฺญตฺถาปิ สา เตสํ วตฺตพฺพา, ตถา ภาเวตพฺพมิสฺสกานํ ภาเวตพฺพตาติฯ เตนาห ‘‘กสฺมา ธมฺมยมเก’’ติอาทิฯ กุสลากุสเลสุ ภาวนาปหานาภินิเวโส โหติ, เยน วุตฺตํ ‘‘โส ตํ อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวตี’’ติอาทิฯ น อพฺยากตภาวนฺติ เอเกน ยถา ผสฺสทฺวารโต วิย วิญฺญาณทฺวารโต กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติปริยาโย, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย น อพฺยากตาทีนํ ปริญฺเญยฺยตาปริยาโยติ ทสฺเสติฯ

กุสลากุสลภาเวน อคฺคหิตาติ สมุทยสภาเวน อคฺคหิตาติ อตฺโถฯ กุสลากุสลาปีติ กุสลากุสลภาวาปิ สมานาฯ

ภาเวตพฺพปหาตพฺพภาเวหิ วินาปิ โหติ, โย น มคฺคสมุทยสจฺจปกฺขิโยฯ ยถา ‘‘อนิจฺจํ รูป’’นฺติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจเมว รูปํ, น นิจฺจ’’นฺติ ปฏิโยคิวินิวตฺตนเมว เอว-กาเรน กรียติ, น ตสฺส ทุกฺขานตฺตตาทโย นิวาริตา โหนฺติ, เอวํ ‘‘ปหาตพฺพเมวา’’ติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน ปฏิโยคิภูตํ อปฺปหาตพฺพเมว นิวตฺตียติ, น ตโต อญฺญวิเสสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเตน ปหาตพฺพเมวา’’ติอาทิฯ ภาเวตพฺพภาโว เอว ตสฺส อญฺญินฺทฺริยสฺส คหิโต อุกฺกํสคติวิชานนโตฯ ‘‘ปรโต ลิขิตพฺพํ อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํฯ ทฺเว ปุคฺคลาติ หิ อาทิ อนุโลเม อาคตํ อุทฺธฏํ, จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตีติอาทิ ปน ปฏิโลเมฯ โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหนฺติ นามาติ อิทํ ‘‘โน จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชหนฺตี’’ติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวจนํฯ ยํ ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยมูลกํ อติกฺกมิตฺวา โทมนสฺสินฺทฺริยมูลเก อิทํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ปฏิโลเม อาคตํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตํ น ยุตฺตํ, น ตํ อฏฺฐกถาจริยา ปฐมํ อาคตํ ปทํ ลงฺฆิตฺวา ตาทิสสฺเสว ปจฺฉา อาคตปทสฺส อตฺถวณฺณนํ กโรนฺติฯ ปทานุกฺกมโต เอว หิ อฏฺฐกถายํ อตฺถวณฺณนา อารทฺธา, ปริโยสาปิตา จ, ตสฺมา อนุปฏิปาฏิยาว ลิขิตํ, น อุปฺปฏิปาฏิยาติ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา’’ติอาทิกสฺส อนุโลเม อาคตสฺส อุทฺธฏตฺตาฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปริญฺญาวาเรฯ ฉ ปุคฺคลาติ ปุถุชฺชเนน สทฺธิํ ยาว อนาคามิมคฺคฏฺฐา ฉ ปุคฺคลาฯ อภินฺทิตฺวา คหิโต ตตฺถ ภพฺพาภพฺพานํ กิจฺจวิเสสสฺส อคฺคหิตตฺตาฯ ยตฺถ ปน สติ ปุถุชฺชนคฺคหณสามญฺเญ ภพฺพานํ กิจฺจํ คหิตํ, ยตฺถ จ อภพฺพานํ, ตตฺถ เต เอว ภินฺทิตฺวา วุตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ จ อาทิมาหฯ อรหาติ อริโย, อยเมว วา ปาโฐฯ ปฐมมคฺคผลสมงฺคีติ ปุริมมคฺคผลสมงฺคีฯ อิตโรติ อรหาฯ เอวํ ปุคฺคลเภทํ ญตฺวาติ อิธ ปุถุชฺชโน โส จ อภพฺโพติ คหิโต, อิธ ภพฺโพ อิธ อริยา, เย จ ปฐมมคฺคผลสมงฺคิโน ยาว อคฺคมคฺคผลสมงฺคิโนติ เอวํ ยถาวุตฺตํ ปุคฺคลวิภาคํ ญตฺวาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสํ ทฺเว ปุถุชฺชนา อฏฺฐ อริยาติ อิเมสํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ เภทโต อเภทโต จ คหณวเสน อาคเต ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปาฐปเทเสฯ สนฺนิฏฺฐาเนนาติ สนฺนิฏฺฐานปทวเสน, นิจฺฉยวเสเนว วาฯ

นิทฺธาเรตฺวาติ นีหริตฺวาฯ วิสฺสชฺชนํ โยเชตพฺพนฺติ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตปาฬิยา ยถาวุตฺตอตฺถทสฺสเนน สมฺพนฺธโต วิภาเวตพฺโพติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ยมกปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ปฏฺฐานปกรณ-อนุฏีกา

คนฺถารมฺภวณฺณนา

กามคุณาทีหีติ กามคุณฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิฯ ลฬนฺตีติ ลฬิตานุภวนวเสน รมนฺติฯ เตสูติ กามคุณาทีสุฯ วิหรนฺตีติ อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนฺติฯ ปจฺจตฺถิเกติ พาหิรพฺภนฺตรเภเท อมิตฺเตฯ อิสฺสริยํ ตตฺถ ตตฺถ อาธิปเตยฺยํฯ ฐานํ เสฏฺฐิเสนาปติยุวราชาทิฏฺฐานนฺตรํฯ อาทิ-สทฺเทน ปริวารปริจฺเฉทาทิ สงฺคยฺหติฯ ปุญฺญโยคานุภาวปฺปตฺตายาติ ทานมยาทิปุญฺญานุภาวาธิคตาย สมถวิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตโยคานุภาวาธิคตาย จฯ ชุติยาติ สรีรปฺปภาย เจว ญาณปฺปภาย จฯ เอตฺถ จ เทว-สทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโตติ ‘‘ยทิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทฺธิวิธาทิตามตฺเตน ภควโต อภิญฺญาทีนํ สาวเกหิ สาธารณตาวจนํ, สภาวโต ปน สพฺเพปิ พุทฺธคุณา อนญฺญสาธารณาเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรติสยาย อภิญฺญากีฬาย, อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหี’’ติ อาหฯ จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทีนํ ทานสงฺขาเตน สมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการานํ คหณสงฺขาเตนาติ โยชนาฯ คหณญฺเจตฺถ เตสุ อุปลพฺภมานสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทานํ เตหิ อุปนียมานสกฺการสฺส จ อภินนฺทนํ อนุโมทนํ สมฺปฏิจฺฉนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมสภาวานุรูปานุสาสนีวจเนเนว จ ปน สิกฺขาปทปญฺญตฺติปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพา วีติกฺกมธมฺมานุรูปา อนุสาสนีติ กตฺวาฯ ญาณคติ ญาเณน คนฺตพฺพสฺส เญยฺยสฺส อวโพโธฯ สมนฺนาคตตฺตาติ อิทํ ‘‘อภิญฺญากีฬายา’’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ตถา สเทวเกน โลเกนาติ อิทํ ‘‘คมนียโต’’ติอาทีสุฯ เต เทเวติ สมฺมุติเทวาทิเก เทเวฯ เตหิ คุเณหีติ อภิญฺญาทิคุเณหิฯ