เมนู

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[94] โกจิ สภาโว นตฺถีติ โกจิ สภาวธมฺโม นตฺถิฯ ยทิ เอวํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป เอว ยุตฺโตติ อาห ‘‘น จ รูปาที’’ติอาทิฯ ‘‘สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา’’ติอาทีสุ สุขทุกฺขสทฺทานํ สามญฺญวจนภาเวปิ อินฺทฺริยเทสนายํ เต วิสิฏฺฐวิสยา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขสฺส…เป.… คหิโตเยวา’’ติ อาหฯ ทุกฺขสฺส จ เภทํ กตฺวาฯ

[140] ปญฺญินฺทฺริยานิ โหนฺตีติ อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ ปชานนฏฺเฐน อธิปเตยฺยฏฺเฐน จ ปญฺญินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ทสฺสนฏฺเฐน ปน จกฺขูนิ จาติ จกฺขุ, อินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตณฺหาโสตเมวาหา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ยสฺส ฉตฺติํสติ โสตา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 339) ปน ทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ โสตภาโว อาคโตฯ

ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[186] อญฺญธมฺมนิสฺสเยนาติ ‘‘โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 634) อญฺญธมฺมนิสฺสเยน คเหตพฺพํฯ ปวตฺติญฺจ คเหตฺวา คเตสุ วิสฺสชฺชเนสุ, จุติปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา คเตสุ โยชนา น ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ อลพฺภมานา จ สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริเยเหว น ลพฺภติฯ ตํมูลกา จ นยาติ สุขินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยาฯ เตหีติ สุขินฺทฺริยาทีหิฯ โยชนาติ ‘‘ปวตฺเต สุขินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทินา อุปฺปชฺชมาเนหิ โยชนาฯ ตํมูลกา จ ตถาโยชนามูลภูตา จ นยา ชีวิตินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยาฯ ปากฏาเยวาติ ปาฬิคติยา เอว วิญฺญายมานโยชนตฺตา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ

ตํ วจนํฯ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธินิทสฺสนวเสนาติ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธิเยว นิทสฺสนนฺติ โยเชตพฺพํฯ กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นิทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน คณนปริจฺฉินฺทน’’นฺติ อาห ‘‘น หิ จตุนฺนํเยวาติ นิยโม กโต’’ติฯ ตํสมานลกฺขณาติ ตาย สจกฺขุกปฏิสนฺธิตาย สมานลกฺขณาติ ปริตฺตวิปากคฺคหณํฯ ตตฺถ สโสมนสฺสปฏิสนฺธิโย สนฺธาย อุเปกฺขาปฏิสนฺธิโย นิทสฺสนภาเวน วุตฺตาติ เกจิฯ ปริตฺตวิปากปฏิสนฺธิ จ กุสลวิปากาเหตุกปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ สาปิ หิ สจกฺขุกา สิยาฯ

ตํสมานลกฺขณาติ วา ตาย อุเปกฺขาสหคตาย สมานลกฺขณา ยถาวุตฺตอเหตุกปฏิสนฺธิ จ ปญฺจมชฺฌานปฏิสนฺธิ จฯ ยทิ เอวํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติ กสฺมา คณนปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘กามาวจเร…เป.… นิทสฺสนํ กต’’นฺติฯ เตนาติ อุเปกฺขาสหคตมหาวิปากนิทสฺสเนน, เยหิ สมานตาย อิเม นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, เต เอกํเสน ตํสภาวา เอวาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยถา สโสมนสฺส…เป.… โต โหตี’’ติฯ

นนุ จ คพฺภเสยฺยเกสุ อยมตฺโถ เอกํสโต น ลพฺภตีติ อาสงฺกํ สนฺธายาห ‘‘คพฺภเสยฺยกานญฺจ…เป.… ทสฺสิตา โหตี’’ติฯ เตนาห ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยทิ สเหตุกปฏิสนฺธิกานํ กามาวจรานํ นิยมโต สจกฺขุกาทิภาวทสฺสนํ คพฺภเสยฺยกวเสน ลพฺเภยฺย, ยุตฺตเมตํ สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘คพฺภเสยฺยเกปิ หี’’ติอาทิฯ ตถา อายตนยมเก ทสฺสิตนฺติ อิทํ อายตนยมกวณฺณนายํ อตฺตนา วุตฺตํ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา อินฺทฺริยยมเก’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ โสมนสฺสินฺทฺริยุปฺปาทกกมฺมสฺส เอกนฺเตน จกฺขุนฺทฺริยุปฺปาทนโต คพฺเภปิ ยาว จกฺขุนฺทฺริยุปฺปตฺติ, ตาว อุปฺปชฺชมานตาย ‘‘อภินนฺทิตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สนฺนิฏฺฐาเนน สงฺคหิตานนฺติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอเตน สนฺนิฏฺฐาเนน สงฺคหิตานํฯ อิตฺถีนํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตีนนฺติ อาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อิตฺถีนํ อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตีน’’นฺติอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เต เอวาติ คพฺภเสยฺยกา เอวฯ

ตํสมานลกฺขณนฺติ โสเปกฺขอจกฺขุกปฏิสนฺธิภาเวน สมานลกฺขณํฯ ตตฺถาติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเตฯ สมาธิเลโส ทุพฺพลสมาธิ โย จิตฺตฏฺฐิติมตฺโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา จิตฺตฏฺฐิติ วิย ทุพฺพลํ วีริยํ นตฺถิ, โย ‘‘วีริยเลโส’’ติ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา, เลสมตฺตสฺสปิ วีริยสฺส อภาวาติ อตฺโถฯ อญฺเญสูติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตโต อญฺเญสุฯ เกสุจีติ เอกจฺเจสุฯ อุภเยนปิ มโนทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทจิตฺตํ วทติฯ อิธาติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเตฯ สมาธิวีริยานิ อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ จ น โหนฺตีติ สมาธิกิจฺจํ ปฏิกฺขิปติ, น สมาธิมตฺตํ, น วีริยเลสสฺส สพฺภาวโตติ โยเชตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘วิเสสนญฺหิ วิเสสิตพฺเพ ปวตฺตตี’’ติฯ ยสฺมิํ วีริเย สติ อินฺทฺริยุปฺปตฺติ สิยา, ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถฯ

อปาเย โอปปาติกวเสนาติ อิทํ สุคติยํ โอปปาติโก วิกลินฺทฺริโย น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘ลพฺภนฺเตว ญาณวิปฺปยุตฺตาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสนา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เตสนฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยสนฺตานานํฯ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ ปน อุปฺปาทนิโรธา อภิณฺหโสว โหนฺตีติฯ ปฐมกปฺปิกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คหิตานํ ปริวตฺตมานลิงฺคานํ วเสน อุปฺปาทนิโรธคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ ปฐมกปฺปิกานํ ปน วเสน อุปฺปาโท เอว ลพฺภติฯ ‘‘จุติอุปปตฺติวเสเนว ทุติยปุจฺฉาสุปิ สนฺนิฏฺฐาเนหิ คหณํ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิทํ อุปาทินฺนอินฺทฺริเยหิ นิยมิตตฺตา วุตฺตํฯ

[190] สนฺตานุปฺปตฺตินิโรธทสฺสนโตติ สนฺตานวเสน อุปฺปาทนิโรธานํ ทิสฺสมานตฺตาฯ เอเตน รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาทิสมานคติกตํ ยุตฺติโต สาเธติฯ อาคมโต ปน ‘‘วินา โสมนสฺเสนา’’ติอาทินา ปรโต สาเธสฺสติฯ เฉโทติ นามํ ทฏฺฐพฺพํ สรูปทสฺสเนเนว สํสยเฉทนโตฯ

ตสฺสาติ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺสฯ เต จ อสญฺญสตฺตาฯ นนุ จ อุปฺปาโทว ชีวิตินฺทฺริยสฺส จุติอุปปตฺติวเสน วตฺตพฺโพ, น อนุปฺปาโทติ อาห ‘‘อนุปฺปาโท…เป.… น ปวตฺเต’’ติฯ อยญฺจ นโย น เกวลํ ปุริมโกฏฺฐาเส เอว, อถ โข อิตรโกฏฺฐาเสปิ คหิโต เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺฐาเสปี’’ติอาทิมาหฯ

‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เยนาธิปฺปาเยน โจทนา กตา, ตมธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘นนุ สุทฺธาวาส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ น วตฺตพฺพนฺติ ‘‘อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ ยถา ‘‘อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสมนสฺสมนินฺทฺริยานนฺติ โสมนสฺสินฺทฺริยมนินฺทฺริยานํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ตทาติ ปฐมสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ธรมานกาเลฯ ตสฺมาติ ยสฺมา รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ อตฺเถว กาลเภโท, อุภยญฺเจตฺถ ชีวิตินฺทฺริยภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา คยฺหติ, ตสฺมาฯ อุภยนฺติ โสมนสฺสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิทํ อุภยํฯ อุปฺปาทกฺขเณน นิทสฺสิตนฺติ เอเตน ‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ อุทาหรเณน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา ตาทิสานํ อเนเกสํ จิตฺตานํ ภงฺคกฺขเณ ลพฺภมานํ ตเทกเทเสน สพฺพปฐมสฺส อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณน นิทสฺสิตํ, เอวมิธาปิ ขณทฺวเย ลพฺภมานํ ตเทกเทเสน อุปฺปาทกฺขเณน นิทสฺสิตนฺติ เอวํ นิทสฺสนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เตสนฺติ ชีวิตินฺทฺริยาทีนํฯ อญฺญตฺถาติ ปวตฺเตฯ อิธาติ อนาคตกาลเภเทฯ น น สมฺภวติ อุปปตฺติกฺขณสฺส วิย ตโต ปรํ ปวตฺติกฺขณสฺสปิ อนาคตกาลภาวโตฯ ตสฺมาติ อุปปตฺติโต อญฺญตฺถาปิ ยถาธิปฺเปตอุปฺปาทสมฺภวโตฯ อยญฺจ อตฺโถ วารนฺตเรปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติอาทิฯ น หีติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ อปิ ปจฺฉิม…เป.… สนฺธิกสฺสาติ อปิ-สทฺเทน ‘‘โก ปน วาโท อปจฺฉิมภวิกสฺส โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกสฺสา’’ติ ทสฺเสติฯ อปจฺฉิมภวิกสฺส จุติโต ปจฺฉา ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘จุติโต ปุพฺเพวา’’ติฯ เอตฺถ หิ ปฐมปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐานตฺโถติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – เอตฺถ ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมาทีสุ ยมเกสุ ยา ปฐมปุจฺฉา, ตาสุ สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิโต อตฺโถฯ ปุจฺฉิตพฺพตฺถนิสฺสโยติ ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทิกสฺส ปุจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิสฺสยภูโต มาทิโสว มยา สทิโส เอว อตฺโถ อุปปตฺติอุปฺปาทินฺทฺริยวา อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปาทาวตฺถอินฺทฺริยสหิโต, อุภยุปฺปาทินฺทฺริยวา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ อุปฺปาทาวตฺถอินฺทฺริยสหิโต วาฯ ปฏินิวตฺติตฺวาปิ ปุจฺฉิตพฺพตฺถสฺส นิสฺสโยติ ‘‘ยสฺส วา ปนา’’ติอาทินา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุจฺฉิตพฺพสฺสปิ สํสยตฺถสฺส นิสฺสโยติ เอวํ อิมินา วิย อชฺฌาสเยน ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทีสุ ทุติยปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺฐานตฺถเมว สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตเมว อตฺถํ นิยเมติฯ ตตฺเถว ตาสุ เอว ปุพฺเพ วุตฺตปฐมปุจฺฉาสุ เอวฯ ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทีสุ อนาคตภาวมตฺเตน สรูปโต คหิตํ อุปฺปาทํ อุปฺปาทสงฺขาตํ, ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติอาทีสุ อนาคตภาวมตฺเตน สรูปโต คหิตํ นิโรธํ วา นิโรธสงฺขาตํ วา สํสยตฺถํ น นิยเมตีติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สนฺนิฏฺฐานตฺถสฺส นิยโม โหติ, น สํสยตฺถสฺส, ตสฺมา ‘‘ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโยติ ยฺวายํ อุปฺปาทวาเร วิจาโร วุตฺโต, นิโรธวาเรปิ เอเสว นโยฯ

ตถา หิ ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ อวุตฺตตฺตาติ อุปฺปาทนิโรธานํ อนาคตานํ สรูเปน อวุตฺตตฺตาฯ น หิ ตตฺถ เต สรูเปน วุตฺตา, อถ โข ‘‘นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปฏิกฺเขปมุเขน วุตฺตาฯ ตตฺถาติ อนุโลเมฯ น เอวํ โยเชตพฺพา ปฏิโลเมฯ ตเมว อโยเชตพฺพตํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา วิวรติฯ อุปฺปาทนิโรเธ อติกฺกมิตฺวา อุปฺปาทนิโรธา สมฺภวนฺติ โยเชตุํ, ตถา อุปฺปาทนิโรเธ อปฺปตฺวา อุปฺปาทนิโรธา สมฺภวนฺติ โยเชตุนฺติ โยชนาฯ อิทญฺจ ทฺวยํ ยถานุโลเม สมฺภวติ, น เอวํ ปฏิโลเมฯ เตนาห ‘‘น เอวํ…เป.… สมฺภวนฺตี’’ติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อภูตาภาวสฺส…เป.… สมฺภวานุปปตฺติโต’’ติฯ อภูตาภาวสฺสาติ อภูตสฺส อภาวสฺส, อภูตสฺส อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส จ อภาวสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อภูตุปฺปาทนิโรธาภาโว จ ปฏิโลเม ปุจฺฉิโต’’ติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ จ วุตฺตํ, น วุตฺตํ วิสฺสชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺส วิเสสรหิตสฺส อภูตาภาวสฺสาติ อิมสฺส ยถาวุตฺตสฺส ยถา รูปาภาโว เวทนาภาโวติ โกจิ อภาโวปิ วิเสสสหิโต, น เอวมยนฺติ วิเสสรหิตสฺส อภูตาภาวสฺสฯ

กาลนฺตรโยคาภาวโตติ กาลวิเสสโยคาภาวโตฯ ยาทิสานนฺติ ยานิ ภูตานิ น วตฺตมานานิ สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชนารหานิ, เตสํ อนาคตานนฺติ อตฺโถฯ อุปฺปาทนิโรธาภาเวน ปุจฺฉิตพฺพสฺสาติ ‘‘นุปฺปชฺชิสฺสติ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส จ อภาเวน ปุจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺสฯ สนฺนิสฺสโย นิสฺสยภูโต สนฺนิฏฺฐาเนน สนฺนิจฺฉิโต สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิโตฯ โส ยถาวุตฺโต อตฺโถ นิสฺสโย เอเตสนฺติ ตนฺนิสฺสยาฯ ตาทิสานํเยว อนาคตานํเยว อุปปตฺติจุติอุปฺปาทนิโรธานํ อุปปตฺติจุติสงฺขาตอุปฺปาทนิโรธานํ อนุปฺปาทานิโรธานํ ปฏิกฺเขปวเสนฯ ชีวิตาทีนมฺปิ ชีวิตมนินฺทฺริยาทีนมฺปิฯ อนุปฺปาทานิโรธา สํสยปเทน ปุจฺฉิตา โหนฺติ ‘‘ยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘น วุตฺตํ…เป.… วิสฺสชฺชน’’นฺติฯ

เย โสเปกฺขปฏิสนฺธิกา ภวิสฺสนฺติ รูปโลเก, เต สงฺคหิตาติ โยชนาฯ ตํสมานลกฺขณตายาติ เตน โสเปกฺขปฏิสนฺธิกภาเวน สมานลกฺขณตายฯ ตํ ปมาทลิขิตํ ธมฺมยมเก ตาทิสสฺเสว วจนสฺส อภาวโตฯ ตตฺถปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ จิตฺตยมเก วุตฺตํ ‘‘น หิ ขณปจฺจุปฺปนฺเน อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตโวหาโร อตฺถี’’ติอาทินาฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[435-482] โลกิยอพฺยากเตหีติ ผลธมฺมนิพฺพานวินิมุตฺเตหิ อพฺยากเตหิฯ ตานิ อุปาทายาติ ตานิ โลกิยอพฺยากตานิ อุปาทายฯ ตํสมานคติกานํ มนินฺทฺริยาทีนํ ‘‘โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. 1.ขนฺธยมก.206) เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตาฯ ยญฺหิ ปริชานิตพฺพํ, ตเทว ปริชานาตีติอาทินา วุตฺตํฯ เอวมวิปรีเต อตฺเถ สิทฺเธปิ โจทโก ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ เลสํ คเหตฺวา โจเทติ ‘‘ยทิ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกตฺตา’’ติอาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อิธ ปริญฺเญยฺยมิสฺสกานํ ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตา, เอวมญฺญตฺถาปิ สา เตสํ วตฺตพฺพา, ตถา ภาเวตพฺพมิสฺสกานํ ภาเวตพฺพตาติฯ เตนาห ‘‘กสฺมา ธมฺมยมเก’’ติอาทิฯ กุสลากุสเลสุ ภาวนาปหานาภินิเวโส โหติ, เยน วุตฺตํ ‘‘โส ตํ อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวตี’’ติอาทิฯ น อพฺยากตภาวนฺติ เอเกน ยถา ผสฺสทฺวารโต วิย วิญฺญาณทฺวารโต กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติปริยาโย, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย น อพฺยากตาทีนํ ปริญฺเญยฺยตาปริยาโยติ ทสฺเสติฯ

กุสลากุสลภาเวน อคฺคหิตาติ สมุทยสภาเวน อคฺคหิตาติ อตฺโถฯ กุสลากุสลาปีติ กุสลากุสลภาวาปิ สมานาฯ