อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-16] ยถา มูลยมเก กุสลาทิธมฺมา เทสิตาติ กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต มูลยมเก ยมกวเสน ยถา เทสิตาฯ อญฺญถาติ กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต อญฺญถา, ขนฺธาทิวเสนาติ อตฺโถฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[33-34] ตํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปํ อคฺคเหตฺวาฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน วุตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถํ อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺเห กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปญฺจ ลพฺภตี’’ติ อโวจฯ ตถา จ วตฺวา ปฏิโลมปาฬิํ ทสฺเสตฺวา ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว อิธาธิปฺเปตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูเป น วิธานํ, นาปิ ปฏิเสโธ’’ติ อาหฯ ตถาติ ยถา วุตฺตปฺปกาเร ปาเฐ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว อธิปฺเปตํ, ตถา เอตฺถาปีติ อตฺโถฯ โนติ วุตฺตนฺติ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ปเนตนฺติ ยถา อุทฺธฏสฺส ปาฐสฺส อตฺถวจนํ, เอวํ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ…เป.… ปฏิเสธสิทฺธิโต’’ติฯ สฺวายํ ปฏิเสโธ เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

เย จ วทนฺตีติ เอตฺถ เย จาติ วชิรพุทฺธิตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาหริตฺวา ‘‘ยถา ตตฺถ สติปิ กมฺมชาทิรูเป ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปนฺติ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา จิตฺตชรูปเมว ฐเปตพฺพภาเวน อุทฺธฏํ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปเมว กถิต’’นฺติ วทติฯ ตญฺจ เนสํ วจนํ ตถา น โหติ, ยถา เตหิ อุทาหฏํ, วิสโมยํ อุปญฺญาโสติ อตฺโถฯ ยถา จ ตํ ตถา น โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ กมฺมชาทีนํฯ ตสฺสาติ มคฺคสฺสฯ เตติ อพฺยากตา, เย อุปฺปาทนิโรธวนฺโตฯ อวิชฺชมาเนสุ จ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิพฺพานสฺส วิยฯ

สนฺนิฏฺฐาเนน คหิเตสุ ปุคฺคเลสุฯ เตสุ หิ เกจิ อกุสลาพฺยากตจิตฺตานํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิโน, เกจิ อพฺยากตจิตฺตสฺส, เกจิ กุสลาพฺยากตจิตฺตสฺส, เตสุ ปุริมา ทฺเว ปฐมโกฏฺฐาเสน สงฺคหิตา ตสฺส กุสลุปฺปตฺติปฏิเสธปรตฺตา, เต ปน ภววเสน วิภชิตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจโวกาเร’’ติอาทิมาหฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพปญฺเหสุฯ

[79] ตโตติ เอกาวชฺชนวีถิโตฯ ปุริมตรชวนวีถิ ยาย วุฏฺฐานคามินี สงฺคหิตา, ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺสปิ จิตฺตสฺสฯ กุสลานาคตภาวปริโยสาเนนาติ กุสลธมฺมานํ อนาคตภาวสฺส ปริโยสานภูเตน อคฺคมคฺคานนฺตรปจฺจยตฺเตน ทีปิตํ โหติ สมานลกฺขณํ สพฺพํฯ เกน? ตาย เอว สมานลกฺขณตายฯ เอส นโยติ ยถา กุสลานุปฺปาโท กุสลานาคตภาวสฺส ปริโยสานภูตโต วุตฺตปริจฺเฉทโต โอรมฺปิ ลพฺภตีติ โส ยถาวุตฺตปริจฺเฉโท ลกฺขณมตฺตนฺติ สฺวายํ นโย ทสฺสิโตฯ เอส นโย อกุสลาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย อกุสเล’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน, อพฺยากตาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย จิตฺเต’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนปีติ โยชนาฯ อิทานิ ‘‘เอส นโย’’ติ ยถาวุตฺตมติเทสํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติฯ ภาวนาปหานานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคี กุสลญฺจ ธมฺมํ ภาเวติ, อกุสลญฺจ ปชหตี’’ติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปวตฺติวาเรฯ ตํ ตนฺติ อกุสลาตีตตาทิ กุสลานาคตตาทิ จฯ เตน เตนาติ ‘‘ทุติเย อกุสเล อคฺคมคฺคสมงฺคี’’ติ เอวมาทินา อนฺเตน จฯ

[100] ปฏิสนฺธิจิตฺตโตติ อิทํ มริยาทคฺคหณํ, น อภิวิธิคฺคหณํ, ยโต ‘‘โสฬสม’’นฺติ อาหฯ อภิวิธิคฺคหณเมว วา โสฬสจิตฺตกฺขณายุกเมว รูปนฺติ อิมสฺมิํ ปกฺเข อธิปฺเปเต ปฏิกฺขิตฺโตวายํ วาโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต ปรมฺปิ วา’’ติ อาหฯ อยญฺจ วิจาโร เหฏฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ น ตโต โอรนฺติ วิญฺญายติ ตโต โอรํ อกุสลนิโรธสมกาลํ อพฺยากตนิโรธสฺส อสมฺภวโตฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อินฺทฺริยยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร