โอกาสนฺติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, อิธ ปน ทุกฺขเวทนา เวทิตพฺพาฯ ปจฺฉิมนเยติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิเก วิสฺสชฺชนนเยฯ อโนกาสตา อนนุสยนฏฺฐานตาฯ

อนุสยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สานุสยวารวณฺณนา

[66-131] ‘‘สานุสโย, ปชหติ, ปริชานาตี’’ติ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ‘‘กามราเคน สานุสโย, กามราคํ ปชหติ, กามราคํ ปริชานาตี’’ติอาทีสุ อนุสยสมงฺคิภาเวน ปหานปริญฺญากิริยาย กตฺตุภาเวน จ ปุคฺคโล วุตฺโต, น ธมฺโมฯ ภววิเสเสน วาติ เกวเลน ภววิเสเสน วาฯ อิตเรสูติ ปฏิฆานุสยาทีสุฯ ภวานุสยวิเสเสน วาติ กามภวาทิภววิสิฏฺฐานุสยวิเสเสน วาฯ สานุสยตานิรนุสยตาทิกาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปหานาปหานปริญฺญาปริญฺญา สงฺคยฺหนฺติฯ นนุ จ ภววิเสเส เกสญฺจิ อนุสยานํ อปฺปหานนฺติ? น ตํ อนุสยกตํ, อถ โข ปจฺจยเวกลฺลโต อโนกาสตาย จาติ นายํ วิโรโธฯ ทฺวีสุ เวทนาสูติ สุขอุเปกฺขาสุ เวทนาสุ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสเยน นิรนุสโยติ โยเชตพฺพํฯ อิทมฺปิ นตฺถิ ปุคฺคลวเสน วุจฺจมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘น หิ ปุคฺคลสฺส…เป.… อนุสยาน’’นฺติฯ ยทิปิ ปุคฺคลสฺส อนุสยโนกาโส อโนกาโส, ตสฺส ปน สานุสยตาทิเหตุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสยสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ นิรนุสยตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อปฺปหานาปริญฺญา สงฺคณฺหาติฯ ปริชานนํ สมติกฺกมนนฺติ ปริญฺญาวาเรปิ ‘‘อปาทาเน นิสฺสกฺกวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อนุสยนฏฺฐานโตติ อนุสยนฏฺฐานเหตุฯ ‘‘อนนุสยนฏฺฐานโต’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นิมิตฺตาปาทานภาวทสฺสนตฺถนฺติ สานุสยวาเร นิมิตฺตภาวทสฺสนตฺถํ, ปชหนปริญฺญาวาเรสุ อปาทานภาวทสฺสนตฺถญฺจาติ โยเชตพฺพํฯ ปชหตีติ เอตฺถ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติ ปาฬิปทํ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ, น ปชหตีติ เอตฺถ ปน ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ตโต กามราคานุสยํ นปฺปชหตี’’ติฯ เอวมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปริญฺญาวารมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ภุมฺมนิทฺเทเสเนว เหตุอตฺเถเนว นิทฺทิฏฺฐาติ อตฺโถฯ

จตุตฺถปญฺหวิสฺสชฺชเนนาติ ‘‘ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโย’’ติ เอตสฺส ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเนนฯ ตตฺถ หิ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา’’ติอาทินา สรูปโต อนุสยนฏฺฐานานิ ทสฺสิตานิฯ ตทตฺเถติ ตํ อนุสยนฏฺฐานทสฺสนํ อตฺโถ เอตสฺสาติ ตทตฺโถ, ตสฺมิํ ตทตฺเถฯ ‘‘อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ’’ติอาทินา ‘‘ยโต’’ติ เอเตน อนุสยนฏฺฐานํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวตฺวาฯ ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสติ อุปฺปนฺน-สทฺเทน วตฺตมานุปฺปนฺเน วุจฺจมาเนฯ ยถา ปน อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน อุปฺปตฺติโยคทีปกตฺตา อุปฺปตฺติรหา วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ อุปฺปตฺติอรเห วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘น หิ อปริยาปนฺนานํ อนุสยุปฺปตฺติรหฏฺฐานตา’’ติ, โสปิ น โทโสฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ อนุสยา อุปฺปตฺติรหา, ตเทว เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตนฺติฯ ตเถว ทิสฺสตีติ ตํ ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ

ยโต อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ ยโต อนุสยนฏฺฐานโต กามคารานุสเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพํ, เตน กามราคานุสเยน อุปฺปตฺติรหฏฺฐาเน นิสฺสกฺกวจนํ กตํ ‘‘ยโต’’ติฯ ตถาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ยถา ‘‘ยโต อุปฺปนฺเนนา’’ติ เอตฺถ อุปฺปตฺติรหฏฺฐานโต อนุสยสฺส อุปฺปตฺติรหตา วุตฺตา, ตถา ‘‘อุปฺปชฺชนเกนา’’ติ เอตฺถาปิ สา เอว วุจฺจตีติ ทีเปตีติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป.… อาปนฺเนนา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชนโก’’ติ วุตฺเต อนุปฺปชฺชนโก น โหตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, ตถา จ สติ เตน อนุปฺปตฺติ นิจฺฉิตาติ อุปฺปนฺนสภาวตา จ ปกาสิตา โหตีติฯ เตนาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป.… อปเนตี’’ติฯ ‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ตโต มานานุสเยน นิรนุสโย’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ยโต ตโต’’ติ อาคตตฺตา วิสฺสชฺชเน ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส นิสฺสกฺกวเสเนว สกฺกา โยเชตุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพตฺถาติ…เป.… น น สมฺภวตี’’ติ อาหฯ ภุมฺมโต อญฺญตฺถาปิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ, ยโต สพฺเพสํ ปาทกํ ‘‘สพฺพตฺถปาทก’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน นิสฺสกฺกวเสน เวทิตพฺพํฯ

สานุสยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปชหนวารวณฺณนา

[132-197] อปฺปชหนสพฺภาวาติ อปฺปหานสฺส, อปฺปหียมานสฺส วา สพฺภาวาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โย กามราคานุสยํ ปชหติ, น โส มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, โย จ มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, น โส กามราคานุสยํ ปชหติ ปเคว ปหีนตฺตา, ตสฺมา ‘‘โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ ปฐมปุจฺฉายํ กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ปหานกรณมตฺตเมวาติ ปหานกิริยาสมฺภวมตฺตเมว, น นิรวเสสปฺปหานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เต ฐเปตฺวาติ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยาทีนํ นิรวเสสปชหนเก อฏฺฐมกาทิเก ฐเปตฺวาฯ อวเสสาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส นิรวเสสปฺปชหนเกหิ อวสิฏฺฐาฯ เตสุ เยสํ เอกจฺเจ อนุสยา ปหีนา, เตปิ อปฺปชหนสพฺภาเวเนว นปฺปชหนฺตีติ วุตฺตาฯ น จ ยถาวิชฺชมาเนนาติ มคฺคกิจฺจภาเวน วิชฺชมานปฺปกาเรน ปหาเนน วชฺชิตา รหิตา เอว วุตฺตาติ โยชนาฯ

เกสญฺจีติ โสตาปนฺนสกทาคามิมคฺคสมงฺคิสกทาคามีนํฯ ปุน เกสญฺจีติ อนาคามิอคฺคมคฺคสมงฺคิอรหนฺตานํฯ อุภยนฺติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยทฺวยํฯ เสสานนฺติ ‘‘เสสา’’ติ วุตฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํฯ เตสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ ทฺวินฺนํ อนุสยานํฯ อุภยาปฺปชหนสฺสาติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยาปฺปชหนสฺสฯ การณํ น โหตีติ เยสํ วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโน, เตสํ ตสฺส ปหีนตา, เยสํ ยถาวุตฺตํ อุภยปฺปหีนํ, เตสํ ตทปฺปชหนสฺส การณํ น โหตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เตสํ ปหีนตฺตา ‘นปฺปชหนฺตี’ติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติฯ อถ ปน น ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, เยน การณวจเนน ยถาวุตฺตโทสาปตฺติ สิยา, เกวลํ ปน สนฺนิฏฺฐาเนน เตสํ ปุคฺคลานํ คหิตตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กามราคานุสยญฺจ นปฺปชหนฺตี’’ติ, เอวมฺปิ ปุจฺฉิตสฺส สํสยตฺถสฺส การณํ วตฺตพฺพํฯ ตถา จ สติ ‘‘เสสปุคฺคลา ตสฺส อนุสยสฺส ปหีนตฺตา นปฺปชหนฺตี’’ติ การณํ วตฺตพฺพเมวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น วตฺตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตนเยน การณํ น วตฺตพฺพํ การณภาวสฺเสว อภาวโตฯ ‘‘อุภยาปฺปชหนสฺส การณํ น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย กามราคานุสยํ…เป.… วตฺตพฺพตฺตา’’ติ อาหฯ