เมนู

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[19] สงฺขารานํ ปุคฺคลานญฺจ โอกาสตฺตาติ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, สงฺขารานํ สมาปชฺชิตพฺพตาย ปุคฺคลานํ ฌานสฺส โอกาสตา เวทิตพฺพา, ภูมิ ปน ยทคฺเคน ปุคฺคลานํ โอกาโส, ตทคฺเคน สงฺขารานมฺปิ โอกาโสฯ ‘‘ทุติเย ฌาเน ตติเย ฌาเน’’ติอาทินา ฌานํ, ‘‘กามาวจเร รูปาวจเร’’ติอาทินา ภูมิ จ วิสุํ โอกาสภาเวน คหิตาฯ อิตีติ เหตุอตฺโถ, ยสฺมา ฌานมฺปิ โอกาสภาเวน คหิตํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลวาเร จ โอกาสวเสน ปุคฺคลคฺคหเณติ ปุคฺคลวาเร จ ยทา ปุคฺคโลกาสสงฺขาราทีนํ โอกาสภาเวน คยฺหติ, ตทา เตสํ ทฺวินฺนํ โอกาสานํ วเสน คยฺหนํ โหตีติ ยตฺถ โส ปุคฺคโล, ยญฺจ ตสฺมิํ ปุคฺคเล ฌานํ อุปลพฺภติ, เตสํ ทฺวินฺนํ ภูมิฌานสงฺขาตานํ โอกาสานํ วเสน ยถารหํ กายสงฺขาราทีนํ คหณํ กถนํ โหตีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมาฯ ทุติยตติยชฺฌาโนกาสวเสนาติ ทุติยตติยชฺฌานสงฺขาตโอกาสวเสน คหิตาฯ กถํ? ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ เอวํ คหิตา ปุคฺคลา วิเสเสตฺวา ทสฺสิตาฯ เกน? เตเนว วิตกฺกวิจารรหิตอสฺสาสปสฺสาสุปฺปาทกฺขเณนาติ โยเชตพฺพํฯ

ปฐมโกฏฺฐาเส ฌาโนกาสวเสน ปุคฺคลทสฺสนํ กตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวิปฺปการานนฺติ ฌานภูมิโอกาสเภเทน ทุวิธานํฯ เตสนฺติ ปุคฺคลานํฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจราน’’นฺติ จ อิทํ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนํ, ตสฺส จ อวจฺเฉทกํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิเสส…เป.… ขเณ’’ติฯ เตน วิเสสเนนฯ กามาวจรานมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ รูปารูปาวจเรสุ ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ, อถ โข กามาวจรานมฺปีติ วุตฺตเมวตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ กีทิสานํ กามาวจรานนฺติ อาห ‘‘คพฺภคตาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อุทกนิมุคฺควิสญฺญิภูตา สงฺคหิตา, น มตจตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนนิโรธสมาปนฺนาฯ เต หิ อกามาวจรตาย วิย รูปารูปภวสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารุปฺปตฺติยาว นิวตฺติตาฯ เอกนฺติกตฺตาติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวสฺส เอกนฺติกตฺตาฯ นิทสฺสิตาติ รูปารูปาวจรา นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, น ตพฺพิรหิตานํ อญฺเญสํ อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมชฺฌาโนกาสา อสฺสาสปสฺสาสวิรหวิสิฏฺฐาติ โยชนาฯ ปฐมญฺเจตฺถ ปฐมชฺฌานสมงฺคีนํ รูปารูปาวจรานํ คหณํ, ทุติยํ ยถาวุตฺตคพฺภคตาทีนํฯ อิมินา นเยนาติ ยฺวายํ ‘‘สงฺขารานํ ปุคฺคลานญฺจา’’ติอาทินา ฌาโนกาสภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลวิภาคนโย วุตฺโต, อิมินา นเยน อุปาเยนฯ สพฺพตฺถ สพฺพปุจฺฉาสุฯ

[21] เอตสฺมิํ ปน อตฺเถ สตีติ ยฺวายํ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสเสตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, เอตสฺมิํ อตฺเถ คยฺหมาเน อญฺญตฺถปิ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสสิตพฺพํ ภเวยฺย, ตถา จ อนิฏฺฐํ อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน’’ติอาทิมาหฯ