‘‘มคฺคสฺส จ ผลสฺส จา’’ติ วุตฺตมคฺคผลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ ผลานํ ทฺวินฺนญฺจ มคฺคาน’’นฺติ อาหฯ ตานิ ปน เหฏฺฐิมานิ ตีณิ ผลานิ มชฺเฌ จ ทฺเว มคฺคา เวทิตพฺพาฯ นิรนฺตรํ อนุปฺปาเทตฺวาติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อโวกิณฺณํ กตฺวา สห วิปสฺสนาย มคฺคํ อุปฺปาเทนฺเตน ยา สาตจฺจกิริยา กาตพฺพา, ตํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนฺตรนฺตรา…เป.… อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ ‘‘อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขเณ’’ติ อวิเสสโต วุตฺเต กถมยํ วิเสโส ลพฺภตีติ อาห ‘‘สามญฺญวจเนนปี’’ติอาทิฯ เตน อปวาทวิสยปริยาเยน อุปสคฺคา อภินิวิสนฺตีติ โลกสิทฺโธยํ ญาโยติ ทสฺเสติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[165-170] เอตฺเถวาติ อิมสฺมิํ สจฺจยมเก เอวฯ อปริญฺเญยฺยตาทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ อ-กาโร น ปริญฺเญยฺยาภาววจโน, นาปิ ปริญฺเญยฺยปฏิปกฺขวจโน, อถ โข ตทญฺญวจโนติ ยถารหํ สจฺเจสุ ลพฺภมานานํ ปหาตพฺพตาทีนมฺปิ ทสฺสเน อาปนฺเนเยว สมยวาโร ทสฺสนปโร, เยสญฺจ น ทสฺสนปโร, เตสุ เกสุจิ สจฺเจสุ ลพฺภมานานมฺปิ เกสญฺจิ วิเสสานํ อยํ วาโร น ทสฺสนปโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺฉิกรณ…เป.… ทสฺสนตฺถญฺจา’’ติ อาหฯ สมุทเย ปหานปริญฺญาว วุตฺตา, น ตีรณปริญฺญาติ ยุตฺตํ ตาเวตํ สมุทยสฺสปิ ตีเรตพฺพสภาวตฺตา, ‘‘ทุกฺเข ตีรณปริญฺญาว วุตฺตา, น ปหานปริญฺญา’’ติ อิทํ ปน กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทุกฺขํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ? สมุทยสจฺจวิภงฺเค วุตฺตานํ เกสญฺจิ สมุทยโกฏฺฐาสานํ ทุกฺขสจฺเจ สงฺคหณโต ทุกฺขสมุทเย วา อสงฺกรโตว คเหตฺวา ภูตกถนเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุภยตฺถาติ ทุกฺเข สมุทเย จ วุตฺตาฯ กสฺมา? เตสํ สาธารณาติฯ เอวํ สาธารณาสาธารณเภทภินฺนํ ยถาวุตฺตํ ปริญฺญากิจฺจํ ปุพฺพภาเค นานกฺขเณ ลพฺภมานมฺปิ มคฺคกาเล เอกกฺขเณ เอว ลพฺภติ เอกญาณกิจฺจตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคญาณญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สงฺขารยมกํ

1. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา

[1] สติปิ กุสลมูลาทีนมฺปิ วิภตฺตภาเว ขนฺธาทิวิภาโค ตโต สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาทโย วิย ปุพฺเพ อวิภตฺตา’’ติ อาหฯ ปการตฺโถ วา เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ภูวาทโย’’ติอาทีสุ วิยาติ กุสลมูลาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อวิญฺญาตตฺตา นิสาเมนฺเตหิฯ เหตุอตฺโถ วา เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ อวิญฺญาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ ยทิปิ กายสงฺขารานํ วิกปฺปทฺวเยปิ เหตุผลภาโวเยว อิจฺฉิโต, สามิวจนรูปาวิภูโต ปน อตฺเถว อตฺถเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายสฺส…เป.… กตฺตุอตฺเถ’’ติ อาหฯ โส ปนาติ กตฺตุอตฺโถฯ

[2-7] สุทฺธิกเอเกกปทวเสนาติ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ อญฺญมญฺญํ อสมฺมิสฺสเอเกกปทวเสนฯ อตฺถาภาวโตติ ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโตฯ อญฺญถา กรชกายาทิโก อตฺโถ อตฺเถวฯ เตเนวาห ‘‘ปทโสธน…เป.… อวจนียตฺตา’’ติฯ อิทานิ ตเมว อตฺถาภาวํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ กสฺมา ปน อุภยตฺถ สมาเน สมาสปทภาเว ตตฺถ อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ น ลพฺภตีติ? ภินฺนลกฺขณตฺตาฯ ตตฺถ หิ รูปกฺขนฺธาทิปทานิ สมานาธิกรณานีติ ปททฺวยาธิฏฺฐาโน เอโก อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ ปน กายสงฺขาราทิปทานิ ภินฺนาธิกรณานีติ ตถารูโป อตฺโถ น ลพฺภตีติฯ เตนาห ‘‘ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต’’ติฯ

วิสุํ อทีเปตฺวาติ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติอาทินา สห วุจฺจมาโนปิ กายสงฺขารสทฺโท วิสุํ วิสุํ อตฺตโน อตฺถํ อโชเตตฺวา เอกํ อตฺถํ ยทิ ทีเปตีติ ปริกปฺปวเสน วทติฯ เตน กายสงฺขารสทฺทานํ สมานาธิกรณตํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สงฺขารสทฺโท สงฺขารตฺเถว วตฺตมาโน’’ติ ปน วตฺตพฺพํ สิยาฯ