เมนู

ตถา เจตฺถาปิ สุทฺธวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโตฯ ยทิ สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสุ ขนฺธาทิวิเสสนภูตานเมว รูปาทีนํ คหเณน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ขนฺธาทิวิเสสนโต อญฺเญสมฺปิ รูปาทีนํ วเสน อตฺโถ ทสฺสิโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิฯ ปุริโม เอว อตฺโถ ยุตฺโต, ยุตฺติโต ปาโฐว พลวาติฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[27-164] ทุกฺขปริญฺญา ยาว ทุกฺขสมติกฺกมนตฺถาติ สปฺปเทสํ ปวตฺตาปิ สา ตทตฺถาวหา ภเวยฺยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริยตฺตา…เป.… กตฺวา วุตฺต’’นฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนฺติมภเว ฐิตตฺตา’’ติ การณํ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปปตฺติยา ทุกฺขวิจารตฺตา, น จ สพฺเพ สุทฺธาวาสา อนฺติมภวิกา อุทฺธํโสตวจนโตฯ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทาวตฺถาฯ อวิเสเสน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ธมฺมา สมฺพนฺธีภาเวเนว ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ อุปปชฺชนฺตา’’ติอาทิํ วตฺวา สฺวายมตฺโถ ยสฺมา นิจฺฉยรูเปน คหิโต, นิจฺฉิตสฺเสว จ อตฺถสฺส วิภาคทสฺสเนน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เตสฺเวว…เป.… อุปปนฺนเมวา’’ติ อาหฯ ตตฺถ เตสฺเวว เกจิ ทสฺสียนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอกโกฏฺฐาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนติ ทุกฺขโกฏฺฐาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนฯ เตสูติ สนฺนิฏฺฐาเนน คหิเตสุฯ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีสูติ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

เอตฺถ จาติอาทินา ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิปาฬิยา ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺสสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺสาติ อิทํ อนาทเร สามิวจนํฯ กตฺถจิ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺเสปิ ทุกฺขสจฺเจ ตํรหิตสฺส สมุทยสจฺจุปฺปาทรหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เกจิ ปน ‘‘สมุทยสจฺจาโวมิสฺสสฺสา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ‘‘ตํรหิตสฺสา’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํ เวทิตพฺพํฯ ตํสหิตสฺสาติ สมุทยสจฺจุปฺปาทสหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เตสนฺติ อสญฺญสตฺตานํ, ปวตฺติยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ‘‘ปวตฺเต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ โกฏฺฐาเสสุ น คหิโตติ อตฺโถฯ

ปฏิสนฺธิยํ ปน เตสํ อุปฺปาทสฺส ปฐมโกฏฺฐาเสน คหิตตา ทสฺสิตา เอวฯ ตถา นิโรโธ จาติ ยถา อสญฺญสตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฐมโกฏฺฐาเสน คหิโต, ปวตฺติยํ ปน โส ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ น คหิโต, ตถา เตสํ ทุกฺขสจฺจสฺส นิโรโธปีติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทินา (ยม. 1.สจฺจยมก.88) นิโรธวาเร ปาฬิ ปวตฺตาฯ เอเสว นโยติ ยฺวายํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สมุทยสจฺจยมเก ปาฬิยา อตฺถนโย วุตฺโต, มคฺคสจฺจยมเกปิ เอเสว นโย, เอวเมว ตตฺถาปิ อตฺโถ เนตพฺโพติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา ตตฺถ ปาฬิ ปวตฺตาฯ

เอวญฺจ สตีติ เอวํ ขณวเสน โอกาสคฺคหเณ สตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อนนุชานนวเสน ปจฺจามสติฯ เอตสฺส วิสฺสชฺชเนติ เอตสฺส ยมกปทสฺส วิสฺสชฺชเนฯ ‘‘อคฺคมคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อรหนฺตานํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.71) ปุริมโกฏฺฐาสสฺส อาคตตฺตา วิโรโธ นตฺถีติ ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา น อุปปตฺติจิตฺตุปฺปาทกฺขโณ ภาวิโน สมุทยปจฺจุปฺปาทสฺส อาธาโร, อถ โข กามาวจราทิโอกาโส, ตสฺมาฯ ปุคฺคโลกาสวาโร เหสาติ ยสฺมา ปุคฺคโลกาสวาโร เอส, ตสฺมา ‘‘เตสํ ตตฺถา’’ติ เอตฺถ โอกาสวเสน ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยทิ ปุคฺคโลกาสวาเร กามาวจราทิโอกาสวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ขณวเสน, อถ กสฺมา ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา โอกาสํ อนามสิตฺวา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ…เป.… โส เอวา’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ โอกาสวาเรฯ ปุคฺคลวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ ปุคฺคลสงฺขาตวิเสสทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ เตติ ยสฺมิํ กามาวจราทิโอกาเส เต ปุคฺคลาฯ

เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ จิตฺตชรูปเมว อธิปฺเปตํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตฺตาติ การณํ วทติฯ

อปเร ‘‘อรูเปติ อิมํ ปุริมาเปกฺขมฺปิ โหตีติ เตน ปวตฺตํ วิเสเสตฺวา อรูปภววเสน อยมตฺโถ วุตฺโต , ตสฺมา ‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’ติอาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ ปุคฺคโล น จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวาว คหิโตติ อิทํ จิตฺตสฺส อนธิกตตฺตา วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาทนิจฺฉโย, ตตฺเถว ตสฺส อนุปฺปาทนิจฺฉเยนปิ ภวิตพฺพํ จิตฺเตน จ วินา ปุคฺคลสฺเสว อนุปลพฺภนโตติ ‘‘ยสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ สมุทยสจฺจาธารํ จิตฺตํ อตฺถโต คหิตเมวาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ อปิจ อินฺทฺริยพทฺเธปิ น สพฺโพ รูปุปฺปาโท เอกนฺเตน จิตฺตุปฺปาทาธีโนติ สกฺกา วตฺตุํ จิตฺตุปฺปตฺติยา วินาปิ ตตฺถ รูปุปฺปตฺติทสฺสนโต, ตสฺมา จิตฺตชรูปเมว จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น อิตรํ, อิตรํ ปน ตสฺส ตีสุปิ ขเณสุ อุปฺปชฺชตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ วิภชิตพฺพา อวิภตฺตา นาม นตฺถีติ สิยายํ ปสงฺโค ปฐมวาเร, ทุติยวาเร ปน วิภชนา เอว สาติ นายํ ปสงฺโค ลพฺภติ, ปฐมวาเรปิ วา นายํ ปสงฺโคฯ กสฺมา? เอสา หิ ยมกสฺส ปกติ, ยทิทํ ยถาลาภวเสน โยชนาฯ

ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ เอตฺถ ‘‘ปฐมํ ภวงฺคํ, ทุติยํ จิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนมฺปิ วิปากปฺปวตฺติโต วิสทิสตฺตา ‘‘ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ วตฺตพฺพาติ อปเรฯ ภวนิกนฺติยา ปน สหชาตํ ปฐมํ จิตฺตํ อิธ ทุติยํ จิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สพฺพํ อพฺยากตภาเวน สมานชาติกตฺตา เอกนฺติ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺเถวาติ ฯ เตนาห ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนา’’ติอาทิฯ ตสฺมินฺติ ทุติเย จิตฺเตฯ เตน สมานคติกตฺตาติ เตน ยถาวุตฺตทุติยจิตฺเตน จ ตํสมงฺคิโน วา ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ สมุทยสจฺจนฺติ วตฺตพฺพภาเวน สมานคติกตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวาติ เตน สมานคติกตาย ทสฺสิตตฺตา เอวฯ ยถาวุตฺตาติ ทุติยากุสลจิตฺตโต ปุริมสพฺพจิตฺตสมงฺคิโน อคฺคหิตา โหนฺติ อิตรภาวาภาวโตฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฐนฺตเรน สมตฺเถตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตติ จตุโวการาฯ วชฺเชตพฺพาติ ‘‘อิตเรส’’นฺติ วิเสสเนน นิวตฺเตตพฺพาฯ ปญฺจโวการา วิย ยถาวุตฺตา สุทฺธาวาสาติ ทุติยจิตฺตกฺขณสมงฺคิภาเวน วุตฺตปฺปการา ยถา สุทฺธาวาสสงฺขาตา ปญฺจโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา สนฺติ, เอวํ จตุโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา น หิ สนฺตีติ โยชนาฯ

‘‘ยสฺส ยตฺถา’’ติ ปุคฺคโลกาสา อาเธยฺยาธารภาเวน อเปกฺขิตาติ อาห ‘‘ปุคฺคโลกาสา อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺนา คหิตา’’ติฯ กามาวจเร…เป.… อุปปนฺนาติ เอตฺถ กามาวจเร อภิสเมตาวิโน รูปาวจรํ อุปปนฺนา, รูปาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนา, วา-สทฺเทน กามาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนาติ จ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถาติ อุปปนฺโนกาเสฯ อภิสมโยติ อุปริมคฺคาภิสมโย ยาว อุปปนฺโน น ภวิสฺสติ, ตาว เต ตตฺถ อุปปนฺนปุคฺคลา เอตฺถ เอตสฺมิํ ‘‘อภิสเมตาวีน’’นฺติอาทินา วุตฺเต ทุติยโกฏฺฐาเส น คยฺหนฺติ ปุคฺคโลกาสานํ อญฺญมญฺญํ ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ยทิ เอวํ กิํ เต อิมสฺมิํ ยมเก อสงฺคหิตาติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมานคติกาติ วิสุํ น ทสฺสิตา’’ติ, ตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติ อิมินา ปฐมปเทน คหิตา สพฺพตฺถ มคฺคุปฺปตฺติรเห สมฺปตฺติภเว ตตฺถ สุทฺธาวาเส เย อนภิสเมตาวิโน, เตสุ ทฺวิปฺปกาเรสุ สุทฺธาวาสา ยสฺมิํ กาเล ตตฺถ อนภิสเมตาวิโนติ คเหตพฺพา, ตตฺถ เนสํ ตถา คเหตพฺพกาลสฺส วิเสสนตฺถํ ‘‘สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน’’ติ วุตฺตนฺติฯ

เอเตนาติ เอเตน วจเนนฯ โวทานจิตฺตํ นาม มคฺคจิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจยภูตํ จิตฺตํ, อิธ ปน อคฺคมคฺคจิตฺตสฺสฯ ตโตติ ยถาวุตฺตโวทานจิตฺตโต ปุริมตรจิตฺตสมงฺคิโน, อนุโลมญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคิโน, อวสิฏฺฐวุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาจิตฺตาทิสมงฺคิโนปิฯ เตนาห ‘‘ยาว สพฺพนฺติมตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี, ตาว ทสฺสิตา’’ติฯ

ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานํ ภงฺคุปฺปาทกฺขณา ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคุปฺปาทกฺขเณหิ ทุกฺขสจฺจาทีนํ นุปฺปาทาทีสุ สมานคติกาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จุติจิตฺตสฺสปิ อุปฺปาทกฺขณสฺส คหณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ ทฺวีสุปิ โกฏฺฐาเสสูติ สมุทยสจฺจสฺส ภาวิโน นิโรธสฺส อปฺปฏิกฺเขปปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺเตสุ ปุริมปจฺฉิมโกฏฺฐาเสสุฯ น วิเสสิตนฺติ ยถาวุตฺเต อปฺปฏิกฺเขเป จ สติปิ วิเสเสตฺวา น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส ตาทิสสฺส มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขณสมงฺคิโน ปุริมโกฏฺฐาสสฺเสว อภชนโต โกฏฺฐาสทฺวยสมฺภวาภาวโตติ อตฺโถฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เกสญฺจิ ปุคฺคลานํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ

‘‘มคฺคสฺส จ ผลสฺส จา’’ติ วุตฺตมคฺคผลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ ผลานํ ทฺวินฺนญฺจ มคฺคาน’’นฺติ อาหฯ ตานิ ปน เหฏฺฐิมานิ ตีณิ ผลานิ มชฺเฌ จ ทฺเว มคฺคา เวทิตพฺพาฯ นิรนฺตรํ อนุปฺปาเทตฺวาติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อโวกิณฺณํ กตฺวา สห วิปสฺสนาย มคฺคํ อุปฺปาเทนฺเตน ยา สาตจฺจกิริยา กาตพฺพา, ตํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนฺตรนฺตรา…เป.… อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ ‘‘อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขเณ’’ติ อวิเสสโต วุตฺเต กถมยํ วิเสโส ลพฺภตีติ อาห ‘‘สามญฺญวจเนนปี’’ติอาทิฯ เตน อปวาทวิสยปริยาเยน อุปสคฺคา อภินิวิสนฺตีติ โลกสิทฺโธยํ ญาโยติ ทสฺเสติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[165-170] เอตฺเถวาติ อิมสฺมิํ สจฺจยมเก เอวฯ อปริญฺเญยฺยตาทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ -กาโร น ปริญฺเญยฺยาภาววจโน, นาปิ ปริญฺเญยฺยปฏิปกฺขวจโน, อถ โข ตทญฺญวจโนติ ยถารหํ สจฺเจสุ ลพฺภมานานํ ปหาตพฺพตาทีนมฺปิ ทสฺสเน อาปนฺเนเยว สมยวาโร ทสฺสนปโร, เยสญฺจ น ทสฺสนปโร, เตสุ เกสุจิ สจฺเจสุ ลพฺภมานานมฺปิ เกสญฺจิ วิเสสานํ อยํ วาโร น ทสฺสนปโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺฉิกรณ…เป.… ทสฺสนตฺถญฺจา’’ติ อาหฯ สมุทเย ปหานปริญฺญาว วุตฺตา, น ตีรณปริญฺญาติ ยุตฺตํ ตาเวตํ สมุทยสฺสปิ ตีเรตพฺพสภาวตฺตา, ‘‘ทุกฺเข ตีรณปริญฺญาว วุตฺตา, น ปหานปริญฺญา’’ติ อิทํ ปน กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทุกฺขํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ? สมุทยสจฺจวิภงฺเค วุตฺตานํ เกสญฺจิ สมุทยโกฏฺฐาสานํ ทุกฺขสจฺเจ สงฺคหณโต ทุกฺขสมุทเย วา อสงฺกรโตว คเหตฺวา ภูตกถนเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุภยตฺถาติ ทุกฺเข สมุทเย จ วุตฺตาฯ กสฺมา? เตสํ สาธารณาติฯ เอวํ สาธารณาสาธารณเภทภินฺนํ ยถาวุตฺตํ ปริญฺญากิจฺจํ ปุพฺพภาเค นานกฺขเณ ลพฺภมานมฺปิ มคฺคกาเล เอกกฺขเณ เอว ลพฺภติ เอกญาณกิจฺจตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคญาณญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สงฺขารยมกํ