เมนู

1. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา

[10-26] โสติ ทุกฺขสทฺโทฯ อญฺญตฺถาติ สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขทุกฺขาธิฏฺฐาเนสุฯ อญฺญนิรเปกฺโขติ สงฺขาราทิปทนฺตรานเปกฺโขฯ เตนาติ อญฺญนิรเปกฺขทุกฺขปทคฺคหณโตฯ ตสฺมิํ ทุกฺขทุกฺเข วิสยภูเตฯ เอส ทุกฺขสทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ปฐโม ทุกฺขสทฺโทฯ ตญฺจ ทุกฺขทุกฺขํฯ ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ทุกฺขเมว ทุกฺขสจฺจนฺติ นยิทํ อวธารณํ อิจฺฉิตพฺพํ, ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจเมวาติ ปน อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอกนฺเตน ทุกฺขสจฺจเมวา’’ติฯ สจฺจวิภงฺเค วุตฺเตสุ สมุทเยสุ โกจิ ผลธมฺเมสุ นตฺถีติ สจฺจวิภงฺเค ปญฺจธา วุตฺเตสุ สมุทเยสุ เอโกปิ ผลสภาเวสุ นตฺถิ, ผลสภาโว นตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘ผลธมฺโม นตฺถี’’ติ จ ปาโฐฯ มคฺคสทฺโท จ ผลงฺเคสูติ สามญฺญผลงฺเคสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติอาทินา (วิภ. 492, 495) อาคโต มคฺคสทฺโท มคฺคผลตฺตา ปวตฺตติ การณูปจาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘น มคฺคกิจฺจสพฺภาวา’’ติอาทิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจเทสนาย ปภวาทิสภาวา เอว ธมฺมา สมุทยาทิปริยาเยน วุตฺตา, น อปฺปภวาทิสภาวา, ตสฺมา ฯ เอตฺถ จ เตภูมกธมฺมานํ ยถารหํ ทุกฺขสมุทยสจฺจนฺโตคธตฺตา อสจฺจสภาเว สภาวธมฺเม จ อุทฺธรนฺโต ผลธมฺเม เอว อุทฺธริฯ นนุ จ มคฺคสมฺปยุตฺตาปิ ธมฺมา อสจฺจสภาวาติ เตปิ อุทฺธริตพฺพาติ? น, เตสํ มคฺคคติกตฺตาฯ ‘‘ผลธมฺเมสู’’ติ เอตฺถ ธมฺมคฺคหเณน วา ผลสมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิย เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปทโสธเนน…เป.… อิธ คหิตาติ เอเตน อสจฺจสภาวานํ ธมฺมานํ ปกรเณน นิวตฺติตตํ อาหฯ เตสนฺติ ทุกฺขาทีนํฯ ตพฺพิเสสนโยควิเสสนฺติ เตน ทุกฺขาทิวิเสสนโยเคน วิสิฏฺฐตํฯ สจฺจวิเสสนภาเวเนว ทุกฺขาทีนํ ปริญฺเญยฺยตาทิภาโว สิทฺโธติ อาห ‘‘เอกนฺตสจฺจตฺตา’’ติฯ ยถา เจตฺถาติ ยถา เอตสฺมิํ สจฺจยมเก สุทฺธสจฺจวาเร สจฺจวิเสสนภูตา เอว ทุกฺขาทโย คหิตาฯ เอวํ ขนฺธยมกาทีสุปีติ น สุทฺธสจฺจวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโตติ อตฺโถฯ ปทโสธนวาเร ตํมูลจกฺกวาเร จ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สมุทายปทานํเยว วุตฺตตฺตา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ‘‘สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสู’’ติ วุตฺตํฯ

ตถา เจตฺถาปิ สุทฺธวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโตฯ ยทิ สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสุ ขนฺธาทิวิเสสนภูตานเมว รูปาทีนํ คหเณน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ขนฺธาทิวิเสสนโต อญฺเญสมฺปิ รูปาทีนํ วเสน อตฺโถ ทสฺสิโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิฯ ปุริโม เอว อตฺโถ ยุตฺโต, ยุตฺติโต ปาโฐว พลวาติฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[27-164] ทุกฺขปริญฺญา ยาว ทุกฺขสมติกฺกมนตฺถาติ สปฺปเทสํ ปวตฺตาปิ สา ตทตฺถาวหา ภเวยฺยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริยตฺตา…เป.… กตฺวา วุตฺต’’นฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนฺติมภเว ฐิตตฺตา’’ติ การณํ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปปตฺติยา ทุกฺขวิจารตฺตา, น จ สพฺเพ สุทฺธาวาสา อนฺติมภวิกา อุทฺธํโสตวจนโตฯ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทาวตฺถาฯ อวิเสเสน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ธมฺมา สมฺพนฺธีภาเวเนว ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ อุปปชฺชนฺตา’’ติอาทิํ วตฺวา สฺวายมตฺโถ ยสฺมา นิจฺฉยรูเปน คหิโต, นิจฺฉิตสฺเสว จ อตฺถสฺส วิภาคทสฺสเนน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เตสฺเวว…เป.… อุปปนฺนเมวา’’ติ อาหฯ ตตฺถ เตสฺเวว เกจิ ทสฺสียนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอกโกฏฺฐาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนติ ทุกฺขโกฏฺฐาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนฯ เตสูติ สนฺนิฏฺฐาเนน คหิเตสุฯ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีสูติ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

เอตฺถ จาติอาทินา ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิปาฬิยา ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺสสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺสาติ อิทํ อนาทเร สามิวจนํฯ กตฺถจิ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺเสปิ ทุกฺขสจฺเจ ตํรหิตสฺส สมุทยสจฺจุปฺปาทรหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เกจิ ปน ‘‘สมุทยสจฺจาโวมิสฺสสฺสา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ‘‘ตํรหิตสฺสา’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํ เวทิตพฺพํฯ ตํสหิตสฺสาติ สมุทยสจฺจุปฺปาทสหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เตสนฺติ อสญฺญสตฺตานํ, ปวตฺติยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ‘‘ปวตฺเต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ โกฏฺฐาเสสุ น คหิโตติ อตฺโถฯ