2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[50-205] มิสฺสกกาลเภเทสุ ยมเกสุ ปทานํ ภินฺนกาลตฺตา สิยา อตฺถวิเสโสติ อาห ‘‘อมิสฺสกกาลเภเทสุ วาเรสุ อตฺถวิเสสาภาวโต’’ติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปุริมสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติฯ เตนาติ อตฺถวิเสสาภาเวนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปวตฺติวารปาเฐ, เอติสฺสํ วา ปวตฺติวารวณฺณนายํฯ ฉ เอว วุตฺตา, น นวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อตีเตนา’’ติอาทิฯ เอเต ปน ตโยติ อตฺตนา วิสุํ อนนฺตรํ ทสฺสิเต สนฺธายาหฯ ยถาทสฺสิตาติ อฏฺฐกถายํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตพฺพาการา ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีตาทโย เย ปาฬิยํ อุชุกเมว อาคตาฯ ‘‘น วิสุํ วิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติฯ ตตฺถ ปฏิโลมปุจฺฉาหีติ ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทิกาหิ ปฐมปเท วุตฺตสฺส ปฏิโลมวเสน ปวตฺตาหิฯ เตเนวาติ นยโต โยเชตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา เอวฯ มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ น เกวลํ อมิสฺสกกาลเภเทสุเยว, อถ โข มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ อตฺโถฯ น โยชนาสุกรตาย เอว ปุริเม อโยชนา, อถ โข สุขคฺคหณตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมิสฺสก…เป.… วุตฺตานี’’ติฯ

เยน การเณนาติ เยน เอกปททฺวยสงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส ลาภสงฺขาเตน การเณนฯ ยถากฺกมํ ปุเรปญฺโห ปจฺฉาปญฺโหติ จ นามํ วุตฺตํฯ จ-สทฺเทน ปุเรปจฺฉาปญฺโหติ จ นามํ วุตฺตนฺติ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ‘‘เอกปททฺวยสงฺคหิตาน’’นฺติ อิทํ เอกชฺฌํ กตฺวา คเหตพฺพํฯ ตเมวตฺถมฺปิ วิวรติ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปญฺหสฺสฯ ‘‘ปญฺโห’’ติ เจตฺถ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ วจนํ เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ปริปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพตฺถสงฺคณฺหนโต’’ติฯ ตํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ตํวิสฺสชฺชนํ, ตํ วา ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนํ เอตสฺสาติ ตํวิสฺสชฺชโน, ตสฺส ตํวิสฺสชฺชนสฺสฯ ปุริมโกฏฺฐาเสนาติ ปุริเมน อุทฺเทสปเทนฯ เตน หิ วิสฺสชฺชนปทสฺส สมานตฺถตา อิธ สทิสตฺถตาฯ เอเกน ปเทนาติ เอเกน ปธานาปฺปธาเนน ยมกปเทน, น ปฐมปเทเนวาติ อตฺโถฯ อุปฺปาทนิโรธลาภสามญฺญมตฺเตนาติ อุปฺปาทสฺส วา นิโรธสฺส วา ลพฺภมานตาย สมานตามตฺเตนฯ สนฺนิฏฺฐานปท…เป.… ยุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปุเรปญฺหสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํฯ ยทิปิ ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชิตตฺตา เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภตีติ วุตฺตํ, โย ปน สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิโต รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปาโท ปาฬิยํ อนุญฺญาตรูเปน ฐิโต, ตสฺส วเสน ปุเรปญฺโห ยุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ ปุริมโกฏฺฐาเสน สทิสตฺถตา โหติฯ

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ เอตฺถ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปนฺนปุพฺพตาปฏิกฺเขปมุเขน อิตรสฺส ปฏิกฺขิปียตีติ รูปกฺขนฺธสฺเสว ยถาวุตฺตปฏิกฺเขโป ปธานภาเวน วุตฺโตฯ

เอเสว นโย อญฺเญสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสูติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐานตฺถสฺเสว ปฏิกฺขิปนํ ปฏิกฺเขโป’’ติ ฯ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ปน รูปกฺขนฺธสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ กตฺวา เวทนากฺขนฺธสฺส นิโรโธ ปุจฺฉียตีติ โส เอว ‘‘โน’’ติ ปฏิเสธียติฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสูติ วุตฺตํ ‘‘สํสยตฺถนิวารณํ ปฏิเสโธ’’ติฯ ‘‘น-การวิรหิต’’นฺติ เอเตน ปฏิเสธสฺส ปฏิเสธิตมาหฯ ยทิ เอวํ ปาฬิคติปฏิเสธวิสฺสชฺชนานํ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถ อุปฺปตฺตี’’ติอาทิฯ

ตเทกเทสปกฺเขปวเสนาติ เตสํ จตุนฺนํ ปญฺหานํ ปญฺจนฺนญฺจ วิสฺสชฺชนานํ เอกเทสสฺส ปกฺขิปนวเสนฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปฐเม ฐาเน ปริปุณฺณปญฺหสฺส ปุริมโกฏฺฐาเส สรูปทสฺสเนนา’’ติอาทิฯ โย ปเนตฺถ ปญฺเหสุ วิสฺสชฺชเนสุ จ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺเขปํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปญฺโห เอวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาฬิววตฺถานทสฺสนาทิโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปุจฺฉาวิภงฺโค วิสฺสชฺชนาฐานานิ เอกสฺมิํ ปญฺเห โยชนานโยติ อิเมสํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

สุทฺธาวาสานนฺติอาทิ ปาฬิยา ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺถทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ อิมสฺส วิสฺสชฺชนํ โหติ ‘‘สุทฺธาวาสานํ เตสํ ตตฺถา’’ติฯ ตตฺถ เอกภูมิยํ ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถีติ เอกิสฺสา ภูมิยา เอกสฺส อริยปุคฺคลสฺส ทุติยวารํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ตติยวาราทีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สฺวายมตฺโถ ยถา ญาปิโต โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปภุติ หิ…เป.… ปวตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เตน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสนายํ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติฯ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส วเสน อุปฺปาทนิโรเธสุ วุจฺจมาเนสุ อกมฺมเชสุ กุสลาทีสุ กถนฺติ โจทนายํ เตปิ อิธ ตํนิสฺสิตา เอว กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมิญฺหิ…เป.… ทสฺสิตา’’ติฯ เตเนวาติ กมฺมชสนฺตาเนเนวฯ ตสฺมาติ เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส วิปากสนฺตานสฺส เอกตฺเตน คหิตตฺตาฯ ตสฺสาติ กมฺมชสนฺตานสฺสฯ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยถา ปจฺเจกํ ‘‘เอกิสฺสา ภูมิยา ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถี’’ติ ยถาวุตฺตปาฬิยา วิญฺญายติ, เอวํ ‘‘สุทฺธาวาสาน’’นฺติ อวิเสสวจนโต สกเลปิ สุทฺธาวาเส สา นตฺถีติ ตาย กสฺมา น วิญฺญายตีติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา สยเมว ปริหริตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สุทฺธาวาเสสุ เหฏฺฐาภูมิกสฺส อสติ อินฺทฺริยปริปาเก อุปริภูมิสมุปฺปตฺติ น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ อุทฺธํโสตวจนโตฯ อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตญฺจาติ หิ อุทฺธํโสโตฯ เตนาห ‘‘อุทฺธํโสตปาฬิสพฺภาวา’’ติฯ สํสนฺเทตพฺพาติ ยถา น วิรุชฺฌนฺติ, เอวํ เนตพฺพาฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ

เอเตน สนฺนิฏฺฐาเนนาติ องฺกิโตกาสภาวิรูปุปฺปาทสนฺนิสฺสเยน นิจฺฉเยนฯ วิเสสิตา ตถาภาวิรูปภาวิโนฯ อสญฺญสตฺตาปีติ น เกวลํ ปญฺจโวการา เอว, อถ โข อสญฺญสตฺตาปิฯ เต เอว อสญฺญสตฺเต เอว คเหตฺวา ปุริมโกฏฺฐาเสติ อธิปฺปาโยฯ เตน เย สนฺนิฏฺฐาเนน วชฺชิตาติ เตน ยถาวุตฺตสนฺนิฏฺฐาเนน เย วิรหิตา, เต ตถา น วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ อิทานิ ‘‘เต ตโต’’ติอาทินา ทสฺเสติฯ ตโตติ อสญฺญาภวโตฯ ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอตฺถ ปจฺฉิมภวํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ ปญฺจโวการาที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปจฺฉิมภวิกานมฺปิ อรูปานํ อรูปภเว ยถา รูปกฺขนฺโธ นุปฺปาทิ, เอวํ ตตฺถ ปจฺฉิมภวิกานํ เวทนากฺขนฺโธปีติ อาห ‘‘เอเตน สนฺนิฏฺฐาเนน สงฺคหิตตฺตา’’ติฯ เตนาห ‘‘เตสํ…เป.… อาหา’’ติฯ ตตฺถ เตสนฺติ ปจฺฉิมภวิกานํฯ ตตฺถาติ อรูปภเวฯ อิตรานุปฺปตฺติภาวญฺจาติ อิตรสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อนุปฺปชฺชนสพฺภาวมฺปิฯ สปฺปฏิสนฺธิกานมฺปิ สุทฺธาวาสานํ ขนฺธเภทสฺส ปรินิพฺพานปริยาโย โอฬาริกโทสปฺปหานโต กิเลสูปสมสามญฺเญน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

สพฺเพสญฺหิ เตสนฺติ ตํตํภูมิยํ ฐิตานํ สพฺเพสํ สุทฺธาวาสานํฯ ยถา ปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ อนนฺตา โลกธาตุโยติ อิทํ โอกาสสฺส ปริจฺเฉทาภาวํเยว ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปุคฺคลวเสน สมานาธารตาย สมานกาลตฺเตน อสมฺภวนฺโต โอกาสวเสน ปน สมฺภวนฺโต สํกิณฺณา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘สํกิณฺณตา โหตี’’ติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[206-208] ตสฺสาปีติ ปุคฺคโลกาสวารสฺสปิฯ โอกาเส ปุคฺคลสฺเสวาติ ยถาคหิเต โอกาเส โย ปุคฺคโล, ตสฺเสว โอกาสวิสิฏฺฐปุคฺคลสฺเสวาติ อตฺโถฯ ยถา ปน ปุคฺคลวาเร ลพฺภมาเน ปุคฺคโลกาสวาโรปิ ลพฺภติ, เอวํ โอกาสวาโรปิ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘โอกาสวาโรปิ จา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วุจฺจมาโนปิ โอกาโส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาเวเนว วุจฺเจยฺย, น วิสุํ, ตสฺมาฯ

อญฺญถาติ ปวตฺติวาเร วิย อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อุปฺปาทนิโรธวเสน ปริญฺญาวจเนฯ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตตฺถาภาวทสฺสนมุเขน อิตรสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รุปกฺขนฺธปริชานนสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อามนฺตา’’ติ จ กตํ, ตสฺมา ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนเวตฺถ ตโย อทฺโธ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิญฺจ อรหนฺตญฺจา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานนฺติ เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิตฺถา’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ฐเปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติ ปน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อคฺคมคฺค…เป.… นตฺถีติ อิมินา อรหตฺตมคฺคญาณสฺเสว ปริญฺญามตฺถกปฺปตฺติยา ปริญฺญากิจฺจํ สาติสยํ, ตทภาวา น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติฯ ยโต ตสฺเสว วชิรูปมตา วุตฺตา, เสสานญฺจ วิชฺชูปมตาฯ เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน วจเนนฯ ตทวเสสสพฺพปุคฺคเลติ ตโต อคฺคมคฺคสมงฺคิโต อวเสสสพฺพปุคฺคเลฯ อิมํ ปน ยถาวุตฺตโทสํ ปริหรนฺตา ‘‘ปุถุชฺชนาทโย สนฺธายา’’ติ วทนฺติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อายตนยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-9] วุตฺตนเยนาติ ‘‘อวยวปเทหิ วุตฺโต เอกเทโส สกโล วา สมุทายปทานํ อตฺโถ, สมุทายปเทหิ ปน วุตฺโต เอกนฺเตน อวยวปทานํ อตฺโถ’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ เอเตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนานยทสฺสนตาย สพฺพปณฺณตฺติวาราทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ