เมนู

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[26] เอวํ วุตฺตนฺติ เอวํ ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวิภาควเสน วุตฺตํฯ ปิยสภาวํ ปิยชาติกํ ‘‘กถํ รูเปน โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วิย ปิยสภาวฏฺเฐน รูปํ, น รุปฺปนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปํ…เป.… รูปํ น รูปกฺขนฺโธ’’ติฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนมฺปิ จกฺขาทิ ปิยสภาวมตฺตวจนิจฺฉาวเสน ปิยรูปเมว อนุปฺปวิสติ, น รูปกฺขนฺธนฺติ อาห ‘‘ปิยสภาว…เป.… น รูปกฺขนฺโธติ วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘โย ปน ยตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺโต วิเสสสทฺโท นานุวตฺตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเสโส’’ติฯ น หิ อธิการโต ลพฺภมานสฺส อชฺฌาหรณกิจฺจํ อตฺถิฯ ทิฏฺฐิสญฺญาติ วา ปทุทฺธาโรยํ เวทิตพฺโพฯ วิเสสตา ปนสฺสา ‘‘วิเสสํ วณฺณยิสฺสามา’’ติ ปฏิญฺญาย เอว ปากฏาฯ ‘‘อวเสสา สงฺขารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สํโยชนวเสน ชานาติ อภินิวิสตีติ สญฺญา ทิฏฺฐีติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิ เอว สญฺญา’’ติฯ ทิฏฺฐิ จาติ -สทฺเทน อวสิฏฺฐํ ปปญฺจํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา’’ติ เอตฺถ ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.201) วุตฺตํ ‘‘สญฺญานาเมน วา ปปญฺจา เอว วุตฺตา’’ติฯ

[28] ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติ เอตสฺมิํ อนุโลเม ยถา สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ ปฏิโลเม, อิธ ปน ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาเว เวทนากฺขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโว’’ติ อาหฯ เตน สตฺตาปฏิเสเธ อยํ น-กาโรติ ทสฺเสติฯ สทฺทคฺคหณญฺเจตฺถ สทฺทนิพนฺธนตฺตา ปญฺญตฺติยา สทฺทสภาคตํ วา สนฺธาย กตํฯ ปณฺณตฺติโสธนญฺเหตํฯ เตนาห ‘‘ปณฺณตฺติโสธนมตฺตเมว กโรตี’’ติฯ เตน นิทฺธาเรตพฺพสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ยโต วุตฺตํ ‘‘น อญฺญธมฺมสพฺภาโว เอเวตฺถ ปมาณ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฐนฺตเรน สมตฺเถติฯ กามํ กตฺถจิ สติปิ ขนฺเธ นตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ, อขนฺธตฺตสภาวา ปน นตฺถิ เวทนาติ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปญฺญตฺตินิพฺพานสงฺขาตา’’ติอาทิฯ

[39] ‘‘รูปโต อญฺเญ’’ติ เอตฺถ ภูตุปาทาย ธมฺโม วิย ปิยสภาโวปิ รูปสทฺทาภิเธยฺยตาสามญฺเญน คหิโตติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา เวทนาทโย ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ อปฺปวตฺติมตฺตเมวาติ ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา อภาเว รูปสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโวติ ปณฺณตฺติโสธนมตฺตตํเยว สนฺธาย วทติ, ตถา จาห ‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติอาทิฯ เตเนตํ ทสฺเสติ – ยถา จกฺขุโต อญฺญสฺส สพฺพสฺสปิ สภาวธมฺมสฺส อายตนคฺคหเณน คหิตตฺตา ตทุภยวินิมุตฺตํ กิญฺจิ นตฺถีติ เกวลํ ปญฺญตฺติโสธนตฺถํ ตเมว อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุญฺจ อายตเน จ ฐเปตฺวา อวเสสา น เจว จกฺขุ น จ อายตน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตทตฺถเมว อุภยวินิมุตฺตสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปญฺจ ขนฺเธ จ ฐเปตฺวา อวเสสา น เจว รูปํ น จ ขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติฯ วิสโมปญฺญาโสฯ ‘‘จกฺขุญฺจ อายตเน จ ฐเปตฺวา’’ติ เอตฺถ หิ อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานํ กิญฺจิ นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ อายตนวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวาฯ เตนาห ‘‘ยทิ สิยา’’ติฯ ‘‘รูปญฺจ ขนฺเธ จ ฐเปตฺวา’’ติ เอตฺถ ปน น ตถา สกฺกา วตฺตุํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อตฺถิภาวโตฯ ยทิ ปน ตาทิสํ ขนฺธคตํ ธมฺมชาตํ นตฺถีติ เอวมิทํ วุตฺตํ สิยา, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ สิยาฯ ตถา หิ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทินา ปญฺญตฺติคฺคหณเมว อุทฺธรียติฯ ตณฺหาวตฺถุ จ น สิยา อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ขนฺโธ จ สิยาติ โยชนาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[50-205] มิสฺสกกาลเภเทสุ ยมเกสุ ปทานํ ภินฺนกาลตฺตา สิยา อตฺถวิเสโสติ อาห ‘‘อมิสฺสกกาลเภเทสุ วาเรสุ อตฺถวิเสสาภาวโต’’ติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปุริมสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติฯ เตนาติ อตฺถวิเสสาภาเวนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปวตฺติวารปาเฐ, เอติสฺสํ วา ปวตฺติวารวณฺณนายํฯ ฉ เอว วุตฺตา, น นวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อตีเตนา’’ติอาทิฯ เอเต ปน ตโยติ อตฺตนา วิสุํ อนนฺตรํ ทสฺสิเต สนฺธายาหฯ ยถาทสฺสิตาติ อฏฺฐกถายํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตพฺพาการา ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีตาทโย เย ปาฬิยํ อุชุกเมว อาคตาฯ ‘‘น วิสุํ วิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติฯ ตตฺถ ปฏิโลมปุจฺฉาหีติ ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทิกาหิ ปฐมปเท วุตฺตสฺส ปฏิโลมวเสน ปวตฺตาหิฯ เตเนวาติ นยโต โยเชตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา เอวฯ มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ น เกวลํ อมิสฺสกกาลเภเทสุเยว, อถ โข มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ อตฺโถฯ น โยชนาสุกรตาย เอว ปุริเม อโยชนา, อถ โข สุขคฺคหณตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมิสฺสก…เป.… วุตฺตานี’’ติฯ

เยน การเณนาติ เยน เอกปททฺวยสงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส ลาภสงฺขาเตน การเณนฯ ยถากฺกมํ ปุเรปญฺโห ปจฺฉาปญฺโหติ จ นามํ วุตฺตํฯ จ-สทฺเทน ปุเรปจฺฉาปญฺโหติ จ นามํ วุตฺตนฺติ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ‘‘เอกปททฺวยสงฺคหิตาน’’นฺติ อิทํ เอกชฺฌํ กตฺวา คเหตพฺพํฯ ตเมวตฺถมฺปิ วิวรติ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปญฺหสฺสฯ ‘‘ปญฺโห’’ติ เจตฺถ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ วจนํ เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ปริปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพตฺถสงฺคณฺหนโต’’ติฯ ตํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ตํวิสฺสชฺชนํ, ตํ วา ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนํ เอตสฺสาติ ตํวิสฺสชฺชโน, ตสฺส ตํวิสฺสชฺชนสฺสฯ ปุริมโกฏฺฐาเสนาติ ปุริเมน อุทฺเทสปเทนฯ เตน หิ วิสฺสชฺชนปทสฺส สมานตฺถตา อิธ สทิสตฺถตาฯ เอเกน ปเทนาติ เอเกน ปธานาปฺปธาเนน ยมกปเทน, น ปฐมปเทเนวาติ อตฺโถฯ อุปฺปาทนิโรธลาภสามญฺญมตฺเตนาติ อุปฺปาทสฺส วา นิโรธสฺส วา ลพฺภมานตาย สมานตามตฺเตนฯ สนฺนิฏฺฐานปท…เป.… ยุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปุเรปญฺหสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํฯ ยทิปิ ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชิตตฺตา เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภตีติ วุตฺตํ, โย ปน สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิโต รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปาโท ปาฬิยํ อนุญฺญาตรูเปน ฐิโต, ตสฺส วเสน ปุเรปญฺโห ยุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ ปุริมโกฏฺฐาเสน สทิสตฺถตา โหติฯ

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ เอตฺถ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปนฺนปุพฺพตาปฏิกฺเขปมุเขน อิตรสฺส ปฏิกฺขิปียตีติ รูปกฺขนฺธสฺเสว ยถาวุตฺตปฏิกฺเขโป ปธานภาเวน วุตฺโตฯ