‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน ทุติยวาเรน วิเสสวาจี วิย รูปาทิอวยวปเทหิ สามญฺญภูเตนปิ ตํตํวิสิฏฺเฐน ขนฺธาวยวปเทน โส โส เอว สมุทายตฺโถ วุจฺจติ, น สพฺโพติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส อภาวา ยทิปิ ขนฺโธเยว รูปํ, โส ปน น สพฺโพ รูปํ, อถ โข ตเทกเทโส, ตถา เวทนาทโยปีติ อยมตฺโถ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินยปฺปวตฺเตน ตติยวาเรน ทสฺสิโตฯ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน จตุตฺถวาเรน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ รูปสฺส ขนฺธภาเว นิจฺฉิเต ขนฺโธ นามายํ น เกวลํ รูปเมว, อถ โข เวทนาทิ จาติ เวทนาทีนมฺปิ ขนฺธภาวปฺปกาสเน น สพฺเพ ขนฺธา เวทนาทิวิเสสวนฺโต, เกจิเทว ปน เตน เตน วิเสเสน ตถา วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ เอวํ ทสฺเสนฺตี เจสา ปาฬิ ขนฺธานํ ยถาวุตฺตปณฺณตฺติโสธนมุเขน สรูปาวธารณาย สํวตฺตติ, ตญฺจ เตสํ ยาวเทว อุปฺปาทาทินิจฺฉยตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เยสํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ

เอกเทเสปิ สมุทายโวหาโร ทิสฺสติ ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐติ อาห ‘‘จกฺกาวยวภาวโต จกฺกานีติ ยมกานิ วุตฺตานี’’ติฯ พนฺธิตฺวาติ ยมกภาเวน พนฺธิตฺวา, ยมกมูลภาเวเนว วาฯ มูลภาเวน คหณํ สมฺพนฺธภาโว, ตํสมฺพนฺธตา จ มูลปทาทีนํ นาภิอาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต นยิธ เทสนา มณฺฑลภาเวเนว สมฺพชฺฌตีติ อาห ‘‘น มณฺฑลภาเวน สมฺพชฺฌนโต’’ติฯ ยทิปิ รูปกฺขนฺธมูลเก อปุพฺพํ นตฺถิ, เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุ ปน สญฺญาทิมุเขน เทสนปฺปวตฺติยํ อปุพฺพวเสเนว คโต สิยา มณฺฑลภาเวน สมฺพนฺโธ, น ตถา ปาโฐ ปวตฺโตติ อาห ‘‘เวทนากฺขนฺธ…เป.… สมฺพนฺเธนา’’ติฯ ปจฺฉิมสฺส ปุริเมน อสมฺพชฺฌนเมว หิ เหฏฺฐิมโสธนํฯ สุทฺธกฺขนฺธลาภมตฺตเมว คเหตฺวาติ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ เอตฺถ ขนฺธาติ ขนฺธสทฺเทน ลพฺภมานํ รูปาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขนฺธฏฺฐมตฺตเมว อุทฺเทสวเสน คเหตฺวาฯ ยทิปิ อุทฺเทเส ขนฺธวิเสสนํ รูปาทิ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ สุทฺธรูปาทิมตฺตเมว คหิตํ, ตถาปิ วิเสสรหิตสฺส สามญฺญสฺส อภาวโต ตตฺถ สุทฺธรูปาทิมตฺตตาย อฏฺฐตฺวาฯ ขนฺธวิเสสนภาวสงฺขาตนฺติ ยถาธิคตํ ขนฺธานํ วิเสสนภาเวน กถิตํ รุปฺปนาทิกํ วิเสสนตฺถํ ทสฺเสตุํฯ เกวลเมว ตํ อคฺคณฺหนฺโต ขนฺธสทฺเทน สห โยเชตฺวา…เป.… วิภตฺตตฺตา สุทฺธกฺขนฺธวาโรติ วุตฺโตติ โยชนาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปณฺณตฺติวาโร

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[26] เอวํ วุตฺตนฺติ เอวํ ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวิภาควเสน วุตฺตํฯ ปิยสภาวํ ปิยชาติกํ ‘‘กถํ รูเปน โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วิย ปิยสภาวฏฺเฐน รูปํ, น รุปฺปนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปํ…เป.… รูปํ น รูปกฺขนฺโธ’’ติฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนมฺปิ จกฺขาทิ ปิยสภาวมตฺตวจนิจฺฉาวเสน ปิยรูปเมว อนุปฺปวิสติ, น รูปกฺขนฺธนฺติ อาห ‘‘ปิยสภาว…เป.… น รูปกฺขนฺโธติ วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘โย ปน ยตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺโต วิเสสสทฺโท นานุวตฺตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเสโส’’ติฯ น หิ อธิการโต ลพฺภมานสฺส อชฺฌาหรณกิจฺจํ อตฺถิฯ ทิฏฺฐิสญฺญาติ วา ปทุทฺธาโรยํ เวทิตพฺโพฯ วิเสสตา ปนสฺสา ‘‘วิเสสํ วณฺณยิสฺสามา’’ติ ปฏิญฺญาย เอว ปากฏาฯ ‘‘อวเสสา สงฺขารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สํโยชนวเสน ชานาติ อภินิวิสตีติ สญฺญา ทิฏฺฐีติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิ เอว สญฺญา’’ติฯ ทิฏฺฐิ จาติ จ-สทฺเทน อวสิฏฺฐํ ปปญฺจํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา’’ติ เอตฺถ ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.201) วุตฺตํ ‘‘สญฺญานาเมน วา ปปญฺจา เอว วุตฺตา’’ติฯ

[28] ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติ เอตสฺมิํ อนุโลเม ยถา สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ ปฏิโลเม, อิธ ปน ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาเว เวทนากฺขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโว’’ติ อาหฯ เตน สตฺตาปฏิเสเธ อยํ น-กาโรติ ทสฺเสติฯ สทฺทคฺคหณญฺเจตฺถ สทฺทนิพนฺธนตฺตา ปญฺญตฺติยา สทฺทสภาคตํ วา สนฺธาย กตํฯ ปณฺณตฺติโสธนญฺเหตํฯ เตนาห ‘‘ปณฺณตฺติโสธนมตฺตเมว กโรตี’’ติฯ เตน นิทฺธาเรตพฺพสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ยโต วุตฺตํ ‘‘น อญฺญธมฺมสพฺภาโว เอเวตฺถ ปมาณ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฐนฺตเรน สมตฺเถติฯ กามํ กตฺถจิ สติปิ ขนฺเธ นตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ, อขนฺธตฺตสภาวา ปน นตฺถิ เวทนาติ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปญฺญตฺตินิพฺพานสงฺขาตา’’ติอาทิฯ