อุทฺเทสวารวณฺณนา

[2-3] ขนฺธยมเก …เป.… ปริญฺญา จ วตฺตพฺพาติ อิทํ ปธานภาเวน วตฺตพฺพทสฺสนํฯ อภิญฺเญยฺยกถา หิ อภิธมฺโม, สา จ ยาวเทว ปริญฺญตฺตาติ ปริญฺญาสุ จ น วินา ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญา, ตีรณญฺจ สมฺปุณฺณปรานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตา กาลปุคฺคโลกาสวิภาคมุเขน ขนฺธานํ วิสุํ สห จ อุปฺปาทนิโรธลกฺขณปริคฺคหวเสน สาติสยํ สมฺภวติ, นาญฺญถาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉสุ กาลเภเทสุ…เป.… ปริญฺญา จ วตฺตพฺพา’’ติ ปธานํ วตฺตพฺพํ อุทฺธรติฯ ตตฺถ ปน ยถา น ตีรณปริญฺญาย วินา ปหานปริญฺญา, เอวํ ตีรณปริญฺญา วินา ญาตปริญฺญายฯ สา จ สุตมยญาณมูลิกาติ เทสนากุสโล สตฺถา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สมุทายาวยวปทตฺถาทิวิภาคทสฺสนมุเขน ขนฺเธสุ ปริญฺญาปฺปเภทํ ปกาเสตุกาโม ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสนํ อารภีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต ปน ขนฺธา’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจหิ ปเทหีติ ปญฺจหิ สมุทายปเทหิฯ

ตตฺถาติ เตสุ สมุทายาวยวปเทสุฯ ธมฺโมติ รุปฺปนาทิโก เญยฺยธมฺโมฯ สมุทายปทสฺสาติ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปทสฺสฯ ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม นตฺถิ, ยถา ปน อวยโว สมุทาโย น โหติ, เอวํ น สมุทาโยปิ อวยโวติ สติปิ สมุทายาวยวานํ เภเท ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาวโต อตฺเถวาเภโทติ ปททฺวยสฺส สมานตฺถตาย สิยา อาสงฺกาติ อาห ‘‘เอตสฺมิํ สํสยฏฺฐาเน’’ติฯ ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติอาทีสุ เอกเทโส สมุทายปทตฺโถ วุตฺโต, ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ…เป.… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (วิภ. 2) ปน สกโลติ อาห ‘‘รูปาทิ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อวยวปทานญฺเจตฺถ วิเสสนวิเสสิตพฺพวิสยานํ สมานาธิกรณตาย สมุทายปทตฺถตา วุตฺตา, ตโต เอว สมุทายปทานมฺปิ อวยวปทตฺถตาฯ น หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ อตฺถานํ อจฺจนฺตํ เภโท อเภโท วา อิจฺฉิโต, อถ โข เภทาเภโท, ตสฺมา อเภททสฺสนวเสน ปฐมนโย วุตฺโต, เภททสฺสนวเสน ทุติยนโยฯ โย หิ รุปฺปนาทิสงฺขาโต ราสฏฺโฐ อวยวปเทหิ รูปาทิสทฺเทหิ จ ขนฺธสทฺเทน จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ภินฺทิตฺวา วุตฺโต, สฺวายํ อตฺถโต ราสิภาเวน อเปกฺขิโต รุปฺปนาทิอตฺโถ เอวาติฯ

ยถา อวยวปเทหิ วุจฺจมาโนปิ สมุทายปทสฺส อตฺโถ โหติ, เอวํ สมุทายปเทหิ วุจฺจมาโนปิ อวยวปทสฺส อตฺโถติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปทโสธนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทิอวยวปเทหิ…เป.… ปทโสธนวาโร วุตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ เอกจฺจสฺส อวยวปทสฺส อญฺญตฺถ วุตฺติยา อวยวปทตฺถสฺส สมุทายปทตฺถตาย สิยา อเนกนฺติกตา, สมุทายปทสฺส ปน ตํ นตฺถีติ สมุทายปทตฺถสฺส อวยวปทตฺถตาย พฺยภิจาราภาโว ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติ ปาฬิยา ปกาสิโตติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิ…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ขนฺธตฺถสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปธานภูตสฺส ขนฺธปทสฺสา’’ติฯ เวทนาทิอุปปทตฺถสฺส จ สมฺภวโต ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีสุฯ รูปาวยวปเทน วุตฺตสฺสาติ รูปสงฺขาเตน อวยวปเทน วิเสสนภาเวน วุตฺตสฺส ขนฺธตฺถสฺส รูปกฺขนฺธภาโว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ รูปกฺขนฺธปเทฯ ปธานภูเตน วิเสสิตพฺพตฺตา ขนฺธาวยวปเทน วุตฺตสฺส รุปฺปนฏฺฐสฺส กิํ เวทนากฺขนฺธาทิภาโว โหตีติ โยชนาฯ สมาเน อวยวปทาภิเธยฺยภาเว อปฺปธาเนน ปเทน โย อตฺโถ วิญฺญายติ, โส กสฺมา ปธาเนน น วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ ขนฺธาวยวปเทน วุตฺโต ธมฺโมติ ราสฏฺฐมาหฯ ตตฺถ โกจีติ รุปฺปนฏฺโฐฯ เกนจิ สมุทายปเทนาติ รูปกฺขนฺธปเทน, น เวทนากฺขนฺธาทิปเทนฯ เตนาห ‘‘น สพฺโพ สพฺเพนา’’ติฯ เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุฯ รูปรูปกฺขนฺธาทิอวยวสมุทายปทโสธนมุเขน ตตฺถ จ จตุกฺขนฺธวเสน ปวตฺตา ปาฬิคติ ปทโสธนมูลจกฺกวาโรฯ เอวญฺจ ทสฺเสนฺเตนาติ อิมินา ยฺวายํ รูปาทิอวยวปเทหิ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปเทหิ จ ทสฺสิตากาโร อตฺถวิเสโส, ตํ ปจฺจามสติฯ วิเสสนภาโว เภทกตาย สามญฺญโต อวจฺเฉทกตฺตา, วิเสสิตพฺพภาโว อเภทโยเคน เภทนฺตรโต อวิจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, สมานาธิกรณภาโว เตสํ เภทาเภทานํ เอกวตฺถุสนฺนิสฺสยตฺตาฯ

เตนาติ ยถาวุตฺเตน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สมานาธิกรเณฯ เตนาติ วา สมานาธิกรณภาเวนฯ เอตฺถาติ รูปกฺขนฺธปเทฯ ยถา นีลุปฺปลปเท อุปฺปลวิเสสนภูตํ นีลํ วิสิฏฺฐเมว โหติ, น ยํ กิญฺจิ, เอวมิธาปิ ขนฺธวิเสสนภูตํ รูปมฺปิ วิสิฏฺฐเมว สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ ขนฺธโต…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ ตถา ‘‘รูปญฺจ ตํ ขนฺโธ จา’’ติ สมานาธิกรณภาเวเนว ยํ รูปํ, โส ขนฺโธฯ โย ขนฺโธ, ตํ รูปนฺติ อยมฺปิ อาปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘สพฺเพว…เป.… วิเสสิตพฺพา’’ติฯ วิเสสเนน จ นาม นิทฺธาริตรูเปน ภวิตพฺพํ อวจฺเฉทกตฺตา, น อนิทฺธาริตรูเปนาติ อาห ‘‘กิํ ปน ต’’นฺติอาทิ, ตสฺเสว คหิตตฺตา น ปิยรูปสาตรูปสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

น หิ ตํ ขนฺธวิเสสนภาเวน คหิตํ, วิสฺสชฺชนํ กตํ ตสฺเสวาติ โยชนาฯ น ขนฺธโต อญฺญํ รูปํ อตฺถีติ อิทํ รุปฺปนฏฺโฐ รูปนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, น หิ โส ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺถิฯ เตเนวาติ ยถาวุตฺตรูปสฺส ขนฺธวินิมุตฺตสฺส อภาเวเนวฯ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ, ทสฺเสนฺเตนปฺปก’’นฺติ จ อาทีสุ อตทตฺถสฺส รูปสทฺทสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘เตน รูปสทฺเทนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ วุจฺจมานํ ภูตุปาทายมฺปิ เภทํ ธมฺมชาตํฯ สุทฺเธนาติ เกวเลน, รูปสทฺเทน วินาปีติ อตฺโถฯ ตยิทํ ปกรณาทิอวจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, สมานาธิกรณตํ วาฯ โย หิ รูปสทฺเทน สมานาธิกรโณ ขนฺธสทฺโท, เตน ยถาวุตฺตรูปสทฺเทน วิย ตทตฺโถ วุจฺจเตวฯ เตนาห ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติฯ ยทิปิ ยถาวุตฺตํ รูปํ ขนฺโธ เอว จ, ขนฺโธ ปน น รูปเมวาติ อาห ‘‘น จ สพฺเพ…เป.… วิเสสิตพฺพา’’ติฯ เตเนวาติ อรูปสภาวสฺส ขนฺธสฺส อตฺถิภาเวเนวฯ เตติ ขนฺธาฯ วิภชิตพฺพาติ ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิภาเคน ทสฺเสตพฺพาฯ

ขนฺธานํ รูปวิเสสน…เป.… สํสโย โหตีติ เอตฺถ กิํ ขนฺธโต อญฺญาปิ เวทนา อตฺถิ, ยโต วินิวตฺตา เวทนา ขนฺธวิเสสนํ โหติ, สพฺเพ จ ขนฺธา กิํ ขนฺธวิเสสนภูตาย เวทนาย วิเสสิตพฺพาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เกจีติ อนุภวนาทิปฺปการาฯ เกนจิ วิเสสเนนาติ เวทนาทินา วิเสสเนนฯ

เอตฺถ จ รูปาทิปณฺณตฺติ ขนฺธปณฺณตฺติ จ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิสุํ สห จ รุปฺปนาทิเก อตฺเถ ปวตฺตมานา กทาจิ อวยวภูเต ปวตฺตติ, กทาจิ สมุทายภูเต, ตสฺสา ปน ตถา ปวตฺตนากาเร นิทฺธาริเต ยสฺมา รูปาทิกฺขนฺธา ปทโต อตฺถโต จ วิโสธิตา นาม โหนฺติ ตพฺพิสยกงฺขาปโนทนโต, ตสฺมา ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปฐมวาเรน รูปาทิอวยวปเทหิ อวยวตฺโถ วิย สมุทายตฺโถปิ วุจฺจติ, ตถา สมุทายปเทหิปีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ

‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน ทุติยวาเรน วิเสสวาจี วิย รูปาทิอวยวปเทหิ สามญฺญภูเตนปิ ตํตํวิสิฏฺเฐน ขนฺธาวยวปเทน โส โส เอว สมุทายตฺโถ วุจฺจติ, น สพฺโพติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส อภาวา ยทิปิ ขนฺโธเยว รูปํ, โส ปน น สพฺโพ รูปํ, อถ โข ตเทกเทโส, ตถา เวทนาทโยปีติ อยมตฺโถ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินยปฺปวตฺเตน ตติยวาเรน ทสฺสิโตฯ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน จตุตฺถวาเรน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ รูปสฺส ขนฺธภาเว นิจฺฉิเต ขนฺโธ นามายํ น เกวลํ รูปเมว, อถ โข เวทนาทิ จาติ เวทนาทีนมฺปิ ขนฺธภาวปฺปกาสเน น สพฺเพ ขนฺธา เวทนาทิวิเสสวนฺโต, เกจิเทว ปน เตน เตน วิเสเสน ตถา วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ เอวํ ทสฺเสนฺตี เจสา ปาฬิ ขนฺธานํ ยถาวุตฺตปณฺณตฺติโสธนมุเขน สรูปาวธารณาย สํวตฺตติ, ตญฺจ เตสํ ยาวเทว อุปฺปาทาทินิจฺฉยตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เยสํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ

เอกเทเสปิ สมุทายโวหาโร ทิสฺสติ ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐติ อาห ‘‘จกฺกาวยวภาวโต จกฺกานีติ ยมกานิ วุตฺตานี’’ติฯ พนฺธิตฺวาติ ยมกภาเวน พนฺธิตฺวา, ยมกมูลภาเวเนว วาฯ มูลภาเวน คหณํ สมฺพนฺธภาโว, ตํสมฺพนฺธตา จ มูลปทาทีนํ นาภิอาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต นยิธ เทสนา มณฺฑลภาเวเนว สมฺพชฺฌตีติ อาห ‘‘น มณฺฑลภาเวน สมฺพชฺฌนโต’’ติฯ ยทิปิ รูปกฺขนฺธมูลเก อปุพฺพํ นตฺถิ, เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุ ปน สญฺญาทิมุเขน เทสนปฺปวตฺติยํ อปุพฺพวเสเนว คโต สิยา มณฺฑลภาเวน สมฺพนฺโธ, น ตถา ปาโฐ ปวตฺโตติ อาห ‘‘เวทนากฺขนฺธ…เป.… สมฺพนฺเธนา’’ติฯ ปจฺฉิมสฺส ปุริเมน อสมฺพชฺฌนเมว หิ เหฏฺฐิมโสธนํฯ สุทฺธกฺขนฺธลาภมตฺตเมว คเหตฺวาติ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ เอตฺถ ขนฺธาติ ขนฺธสทฺเทน ลพฺภมานํ รูปาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขนฺธฏฺฐมตฺตเมว อุทฺเทสวเสน คเหตฺวาฯ ยทิปิ อุทฺเทเส ขนฺธวิเสสนํ รูปาทิ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ สุทฺธรูปาทิมตฺตเมว คหิตํ, ตถาปิ วิเสสรหิตสฺส สามญฺญสฺส อภาวโต ตตฺถ สุทฺธรูปาทิมตฺตตาย อฏฺฐตฺวาฯ ขนฺธวิเสสนภาวสงฺขาตนฺติ ยถาธิคตํ ขนฺธานํ วิเสสนภาเวน กถิตํ รุปฺปนาทิกํ วิเสสนตฺถํ ทสฺเสตุํฯ เกวลเมว ตํ อคฺคณฺหนฺโต ขนฺธสทฺเทน สห โยเชตฺวา…เป.… วิภตฺตตฺตา สุทฺธกฺขนฺธวาโรติ วุตฺโตติ โยชนาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปณฺณตฺติวาโร