เมนู

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] ยมกสมูหสฺสาติ มูลยมกาทิกสฺส ยมกสมูหสฺสฯ มูลยมกาทโย หิ ปกรณาเปกฺขาย อวยวภูตาปิ นิจฺจาวยวาเปกฺขาย ยมกสมูโหติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ตํสมูหสฺส จ สกลสฺส ปกรณสฺสา’’ติฯ

กุสลากุสลมูลวิเสสานนฺติ ทุติยปุจฺฉาย วุตฺตานํ สํสยปทสงฺคหิตานํ กุสลสงฺขาตานํ, ตถา ปฐมปุจฺฉาย วุตฺตานํ กุสลมูลสงฺขาตานํ วิเสสานํ อตฺถยมกภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ โยชนาฯ ยถา หิ ปฐมปุจฺฉาย วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาเยว กุสลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตา, เอวํ ปฐมปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตาเยว กุสลมูลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาฯ วตฺตุวจนิจฺฉาวเสน หิ ธมฺมานํ วิเสสวิเสสวนฺตตาวิภาคา โหนฺตีติฯ กุสลมูลกุสลวิเสเสหิ สํสยิตปทสงฺคหิเตหิ กุสลกุสลมูลานํ วิเสสวนฺตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ วิเสสวนฺตาเปกฺขวิเสสวเสน ปฐโม อตฺถวิกปฺโป วุตฺโต, ทุติโย ปน วิเสสาเปกฺขวิเสสวนฺตวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘ญาตุํ อิจฺฉิตานํ หี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ญาตุํ อิจฺฉิตานนฺติ ปุจฺฉาย วิสยภูตานนฺติ อตฺโถฯ วิเสสานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสสานํฯ วิเสสวนฺตาเปกฺขานนฺติ กุสลมูลกุสลสงฺขาเตหิ วิเสสวนฺเตหิ สาเปกฺขานํฯ วิเสสวตนฺติ กุสลมูลกุสลานํฯ วิเสสาเปกฺขานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสเสหิ สาเปกฺขานํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ มูลยมเกฯ ปธานภาโวติ ปฐมวิกปฺเป ตาว สํสยิตปฺปธานตฺตา ปุจฺฉาย วิเสสานํ ปธานภาโว เวทิตพฺโพฯ เต หิ สํสยิตานํ วิเสสวนฺโตติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน วิเสสา นาม วิเสสวนฺตาธีนาติ วิเสสวนฺตานํ ตตฺถ ปธานภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ทฺวินฺนํ ปน เอกชฺฌํ ปธานภาโว น ยุชฺชติฯ สติ หิ อปฺปธาเน ปธานํ นาม สิยาฯ เตนาห ‘‘เอเกกาย ปุจฺฉาย เอเกโก เอว อตฺโถ สงฺคหิโต โหตี’’ติฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา วินิจฺฉิตวิเสสิตพฺพภาเวหิ อิธ ปธานภาโว น ยุชฺชเตวาติฯ น ธมฺมวาจโกติ น สภาวธมฺมวาจโกฯ

สภาวธมฺโมปิ หิ อตฺโถติ วุจฺจติ ‘‘คมฺภีรปญฺญํ นิปุณตฺถทสฺสิ’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 178)ฯ ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) อตฺถ-สทฺทสฺส เหตุผลวาจกตา ทฏฺฐพฺพาฯ อาทิ-สทฺเทนสฺส ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.129) อาคตา หิตาทิวาจกตา สงฺคยฺหติฯ เตเนวาติ ปาฬิอตฺถวาจกตฺตา เอวฯ

ตีณิปิ ปทานีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, สมุจฺจโย จ ตุลฺยโยเค สิยาฯ กิํ นาม-ปเทน อนวเสสโต กุสลาทีนํ สงฺคโหติ อาสงฺกาย ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ตีณิปิ…เป.… สงฺคาหกตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ สงฺคาหกตฺตมตฺตนฺติ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถติฯ เตน นิวตฺติตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น นิรวเสสสงฺคาหกตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ รูปํ นาม-ปเทน สงฺคยฺหติฯ กุสลาทิเยว นามนฺติ นิยโม ทฏฺฐพฺโพ, น นามํเยว กุสลาทีติ อิมเมว จ นิยมํ สนฺธายาห ‘‘กุสลาทีนํ สงฺคาหกตฺตมตฺตเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ยทิปิ นาม-ปทํ น นิรวเสสกุสลาทิสงฺคาหกํ, กุสลาทิสงฺคาหกํ ปน โหติ, ตทตฺถเมว จ ตํ คหิตนฺติ นามสฺส กุสลตฺติกปริยาปนฺนตา วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสลาทิ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[52] ทุติยยมเกติ เอกมูลยมเกฯ เอวมิธาปีติ ยถา เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารทฺธา, เอวํ อิธาปิ อญฺญมญฺญมูลยมเกปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารภิตพฺพา สิยาฯ กสฺมา? ปุริมยมก…เป.… อปฺปวตฺตตฺตาติฯ อิทญฺจ ทุติยยมกสฺส ตถา อปฺปวตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตติยยมกํ ปน ตเถว ปวตฺตํฯ เกจีติ ปทการาฯ เต หิ ยถา ปฐมทุติยยมเกสุ ปุริมปุจฺฉา เอว ปริวตฺตนวเสน ปจฺฉิมปุจฺฉา กตาติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย ปุริมปุจฺฉา สมานา ฐเปตฺวา ปฏิโลมภาวํ, น ตถา อญฺญมญฺญยมเกฯ ตตฺถ หิ ทฺเวปิ ปุจฺฉา อญฺญมญฺญวิสทิสาฯ ยทิ ตตฺถาปิ ทฺวีหิปิ ปุจฺฉาหิ สทิสาหิ ภวิตพฺพํ , ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ ปฐมปุจฺฉา อารภิตพฺพา, ปจฺฉิมปุจฺฉา วา ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ วตฺตพฺพา สิยาฯ เอวํ ปน อวตฺวา ปฐมทุติยยมเกสุ วิย ปุริมปจฺฉิมปุจฺฉา สทิสา อกตฺวา ตติยยมเก ตาสํ วิสทิสตา ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อนารทฺธตฺตา, ตสฺมา ปฏิโลมปุจฺฉานุรูปาย อนุโลมปุจฺฉาย ภวิตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย เกจิ กุสลาติ อปุจฺฉิตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

อตฺถวเสนาติ สมฺภวนฺตานํ นิจฺฉิตสํสยิตานํ อตฺถานํ วเสนฯ ตทนุรูปายาติ ตสฺสา ปุริมปุจฺฉาย อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ อนุจฺฉวิกายฯ ปุริมญฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมาย ภวิตพฺพํฯ เตนาติ ตสฺมาฯ ยสฺมา อนุโลเม สํสยจฺเฉเท ชาเตปิ ปฏิโลเม สํสโย อุปฺปชฺชติ, ยทิ น อุปฺปชฺเชยฺย, ปฏิโลมปุจฺฉาย ปโยชนเมว น สิยา, ตสฺมา น ปจฺฉิมปุจฺฉานุรูปา ปุริมปุจฺฉา, อถ โข วุตฺตนเยน ปุริมปุจฺฉานุรูปา ปจฺฉิมปุจฺฉา, ตาย จ อนุรูปตาย อตฺถาทิวเสน ทฺวินฺนํ ปทานํ สมฺพนฺธตฺตา อตฺถาทิยมกตา วุตฺตาฯ เทสนากฺกมโต เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพา ‘‘กุสลา กุสลมูลา’’ติ วตฺวา ‘‘กุสลมูลา กุสลา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ เสสยมเกสุปิ เอเสว นโยฯ วิเสสวนฺตวิเสส, วิเสสวิเสสวนฺตคฺคหณโต วา อิธ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพาฯ ปฐมปุจฺฉายญฺหิ เย ธมฺมา วิเสสวนฺโต, เต นิจฺฉยาธิฏฺฐาเน กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา’’ติ วตฺวา เตสุ ยสฺมิํ วิเสโส สํสยาธิฏฺฐาโน, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตาฯ ทุติยปุจฺฉายํ ปน ตปฺปฏิโลมโต เยน วิเสเสน เต วิเสสวนฺโต, ตํ วิเสสํ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา ปน กุสลมูลา’’ติ วตฺวา เต วิเสสวนฺเต สํสยาธิฏฺฐานภูเต ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉา กตาฯ อนิยตวตฺถุกา หิ สนฺนิฏฺฐานสํสยา อเนกชฺฌาสยตฺตา สตฺตานํฯ

อิมินาปิ พฺยญฺชเนนาติ ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ อิมินาปิ วากฺเยนฯ เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมวาธิปฺปายํ วิวรติ ‘‘น หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ เตเนวาติ กุสลพฺยญฺชนตฺถสฺส กุสลมูเลน เอกมูลพฺยญฺชนตฺถสฺส ภินฺนตฺตา เอวฯ